Abaı obadan saqtaǵan otbasy

Al Abaı aqynnyń hakimdigi sol – ol bir ǵylym salasymen shektelgen joq. Ádebıet, fılosofııa, tarıh, dintaný, medısına salalarynan jan-jaqty habardar bolǵan. Búgingi áńgimemiz aqynnyń medısına salasyn bilýi haqynda, naqtyraq aıtsaq bir otbasyny qaterli obadan qutqaryp qalǵany jóninde bolmaq.

О́tken ǵasyr tusynda Almaty oblysynyń Uıǵyr aýdanynda dalada otyn terip júrgen áldebir áıel ólgen qundyzdy otynnyń arasyna salyp úıine keledi. Otaǵasy onyń terisin almaq bolyp, pyshaqqa iledi. Mine, osydan oba aýrýy tarap, aýyl adamdaryn shetinen jalmaı bastaıdy. Dál osy kezde Qyrmanshy esimdi kisi Abaı aıtqan keńeske qulaq túrip, otbasy múshelerin syrtqa shyǵarmaı ustaıdy. Já, bul kisi Abaı keńesin qaıdan estidi?

Kelesi sózdi estelikti jet­ki­zýshi Lashyn Ázimjanqyzynyń dereginen oqıyq: «Uıǵyr aýda­nynda bizdiń naǵashymyz Qyr­manshy degen alǵyr, ójet adam bolǵan. Keıingi urpaq bizder Qyrmanshy atamyzdy kórgemiz joq. Ony tátemniń sózinen ǵana emis-emis bilemiz. Sol atamyz pat­sha zamanynynda bolystyqqa tala­sady. Osy saılaýda bir adam qaza bolady. Onyń bar kinásin Qyrmanshy atamyzǵa jabady. Sóıtip, atamyz túrmege túsedi de, on jylǵa sottap, Sibirge aıdap jiberedi. Naǵashymyz sol ketkennen mol ketedi, hat-habar bolmaıdy. Al atamyz Sibirde aıdaýda júrgende Petro degen oryspen tanysyp, jan aıamas dos bolyp ketedi. Sonda qaraǵaı kesip, qıynshylyqqa tóze júrip, orys tilin de úırenedi. Kesilgen merzimi taıaǵan ýaqytta dosy Petromen kóp aqyldasady.

– Petro, meniń týǵan elim Qytaıdyń shekarasynda. Elime ushqan qus, júgirgen ańnan basqa eshteńe barmaıdy. Erteń meni bosatqanda aýylyma qalaı jetem? – dep suraıdy. Dosy kóp oılanyp otyryp: – Sen árıne, óz basyń jete almaısyń. Ol jerge tek jaraýly attar bolmasa, basqamen jetý múmkin emes. Sen bylaı iste. Semeı degen qalany estýiń bar shyǵar. Sol jaqta Abaı Kunanbaev degen ataqty, ulaǵatty, qaıyrymdy aqyn turady. Qazir ol kisi jaılaýynda bolar. Semeıge jetseń, aqyndy tabý ońaı. Sol kisi ǵana saǵan qolushyn berýi múmkin. Oǵan men senimdimin, – deıdi. Sóıtip júrgende, Qyrmanshy atamnyń merzimi de bitedi. Petro ekeýi birigip, aqyldasyp, jolǵa daıyndalady. Petro atamdy jolǵa shyǵaryp salady. Atamyz birde jaıaý, birde at jaldap, bir aı degende Semeıge jetedi. «Suraı-suraı Mekkege de bara­syń» degendeı, surap júrip, Abaı atamyzdyń qalaǵa kelgende túsetin úılerin de taýyp alady. Sol kezde Abaı aýylynan kelgen bir jolaýshylarmen ilesip, Abaı aýylyna jetedi. Jolaýshynyń bireýi Qyrmanshyny Abaı úıine ertip baryp, barlyq jaǵdaıyn aıtyp tanystyrady. Eline jet­ki­zýge kómek suraı kelgenin málim­deıdi.

Uly aqyn Qyrmanshy atamyzdy jaqsy qarsy alady. – Ja­raıdy, alystan, aıdaýdan júdep-jadap kelipsiń. Seni osynda aıdap kelgen Qudaıyń da, Petroń da beker adam emes eken. Birer aı tynyq, myna túrińmen uzaq jolǵa shydamassyń, dep aqyl beredi».

Sonymen aıdaýdan aryp-arshyp jetken Qyrmanshy Abaıdyń úıinde jaı taýyp, oqymysty aqynnyń bilim-ǵylym jaıly sózderi men joǵarǵy mádenıetine tánti bolady. Qaı taqyrypty qozǵasa da tereń qaýzaıtyn júı­rik tildi aqyn sózderinen ǵıbrat alady. Hakim sóz arasynda medı­sınalyq keńester órbitip: «Qa­zaq halqy kóp oqymaǵan, bir-birine jany ashyǵysh, tózimdi ha­lyq. Osyndaı minezinen keıde óres­kel qateler jiberip alady. Mysaly, súzek, oba, tyrysqaq, sheshek degen óte juqpaly aýrýlar bar. Solardyń jónin bilmeı, bir-birine jany ashyp júrip, aýrýdy qalaı juqtyrǵanyn sezbeı qalady. Osyndaı jaıdan búkil aýyl adamdary qyrylǵan ýaqyttar bolǵan. Sondyqtan árbir aýrýǵa óte saqtyqpen, jaılap, oılap aralasý kerek. Aýrý tym qabynǵan jaǵdaıda ol mańǵa attap basýǵa tyıym salý qajet», deıdi.

Álqıssa, joǵarydaǵy Uıǵyr aýdanynda bolǵan oqıǵaǵa qaıta oralaıyq. Aqynnyń ulaǵatty sózi jadynda jattalyp qalǵan Qyrmanshy aýylynda oba taraǵan tusta otbasynan eshbir jandy syrtqa shyǵarmaı, syrttaǵyny ishke kirgizbeı, búgingi tilmen aıt­qanda «karantın» rejimin ustanady. Tek bir órkókirek ke­lini ǵana atasynyń keńesin tyń­damaı syrtqa ketip, qaıta oralmaıdy. Osynaý apattan aýylda Qyrmanshy qarttyń otbasy ǵana aman qalady. Keıbir kóziqaraqty kisiler indet jaıly qajetti meke­melerge habarlap Almatydan, Máskeýden dárigerler arnaıy ke­ledi. Alaıda aıtpaı kelgen tosyn aýrýdan aýyldy qutqarý múmkin bolmaıdy.

Bul oqıǵadan uly aqynnyń kemeńgerligi men shynaıy hakim­dik bolmysyn ańǵaramyz. Kóre­gen halqymyz: «Saqtansań – saq­taı­dy» degen astarly sózin tegin aıtpasa kerek.