Urpaq amandyǵy – ortaq jaýapkershilik

Sýretti túsirgen Erlan OMAR, «EQ»

Sýdaǵy salǵyrttyq san soqtyrady

Iá, «bala – tapqandiki emes, baqqandiki». Kezekti oqý jylynyń ózekti kezeńin oıdaǵydaı aıaqtaǵan balaqaılardy alda ala jazdaı demalys kútip tur. Bala bolǵan soń taýdy da kórgisi, baýǵa da barǵysy keledi. Al endi biri áne-mine degenshe lagerge lap qoıýǵa daıyn otyr. Barsyn. Kórsin. Tek, myń bir atty páleden, júz bir atty qaterden aman júrse bolǵany.

Basqasy basqa, tas domalaıdy-aý dep taýdan, aǵash basyp qalar dep baý­dan emes, jan balasyna jazyǵy joq, ózimen-ózi jatqan qarapaıym qara sýdan da qaýiptenemiz. Oǵan da negiz bar. Sebebi Qazaqstan­da 1 maýsymnan bastap sýǵa shomylý kezeńi bastalady. Bul rette Tótenshe jaǵdaılar mınıstrliginiń jumysy qyzyp, jaýapkershiligi artatyny anyq. Atalǵan vedomstvo ortalyq memlekettik organdarmen jáne ákimdiktermen birle­sip, aıdyndaǵy qaýipsizdikti qamtama­syz etý úshin keshendi aldyn alý jumystaryn uıymdastyrýdy bas­tap ketti.

Tótenshe jaǵdaılar mınıstrligi­niń Azamattyq qorǵanys jáne ás­kerı bólimder komıtetiniń tóraǵasy Baýyrjan Syz­dyqovtyń aıtýynsha, eli­mizde sho­mylýǵa ruqsat berilgen 490 oryn bar. So­nyń 187-si kommýnaldyq bolsa, 287-si – jeke jaǵajaılar. Buǵan qosa, 16 oryn boıyn­sha naqty ıelerin bekitý jumystary jalǵasyp jatyr. Jalpy, elimizde 50 myńnan astam sý aıdyny bar ekenin eskersek, vedomstvonyń qutqarý bólimsheleri sonyń halyq eń kóp paıdalanatyn 125 sý aıdynyn baqylaıdy. Bul jerlerde 490-nan astam qutqarýshy táýlik boıy kezekshilik etedi.

– Kommýnaldyq jaǵajaılarda qaýip­siz balalar jaǵajaılary (5 jas­qa deıingi balalarǵa arnalǵan sýǵa shomylý oryndary) daıyndaldy. Onda qutqarýshylar balalarǵa júzý daǵdylaryn úıretetin bolady. Respýblıkamyzda barlyǵy 265 ornyqty (stasıonarlyq) basseın, 146 qańqaly-modýldi basseın bar. Jyl basynan beri bul basseınderde 26 650-den astam bala júzýge úıretildi, – dedi B.Syzdyqov.

Buǵan qosa, halyqtyń sýdaǵy qaýip­siz áreket etý ádebin qalyptastyrý maq­satynda elimizdiń oqý oryndarynda 1,5 mln adamdy qamtyǵan 850-den astam ınteraktıvti sabaq ótkizildi. Sonymen qatar turǵyndarǵa 55 myńnan astam adam qatysqan 3 200-den asa jıyn uıymdastyryldy. Tipti, «2GIS» kartografııalyq platformasynda elimizdegi sý aıdyndarynda shomylýǵa tyıym salynǵan 4 994 jáne ruqsat etilgen 490 oryn týraly málimet ornalastyryldy.

2022 jyly 1 qańtar men 16 mamyr aralyǵynda vedomstvo qyzmetkerleri qutqarǵan 7 adamnyń arasynda 2 bala boldy. Soǵan qaramastan oryn alǵan qaıǵyly oqıǵalar da bar. Máselen, bıyl osy 16 mamyrǵa deıin qaýipsizdik erejelerin saqtamaýdyń saldarynan 25 adam sýǵa batyp, sonyń ishinde 3 balanyń ómiri úzildi. Al kúni keshe elordalyq súńgýirler Esil ózeninen taǵy 2 balanyń máıitin alyp shyqty.

Kámeletke tolmaǵan – kim quqyǵyn qorǵaǵan?

Bala qaýipsizdigine alańdaıtyn qutqarýshylar ǵana emes, sonymen qatar ishki ister organdarynyń qyzmetkerleri der edik. Búginde bılik pen qoǵam kámeletke tolmaǵandardyń quqyǵyn qorǵaýǵa, qaýipsizdigin qamtamasyz etýge múddeli. Jergilikti polısııa bólimsheleri bul baǵytta birqatar jumys atqaryp keledi. Máselen, Ishki ister mınıstrliginiń Ákimshilik polısııa komıteti basqarma bastyǵynyń orynbasary Jasulan Jumanalınniń aıtýynsha, elimizde «Polısııanyń qadamdyq qoljetimdiligi» qaǵıdasyn qamtamasyz etý men quqyq qorǵaý qyzmetkerleri jumysynyń ser­vıstik modelin qalyptastyrý másele­leri jolǵa qoıyldy. Nátıjesinde, bıyl kámeletke tolmaǵandarǵa qatysty jasalatyn qylmys 17%-ǵa tómendedi. Sonyń ishinde, urlyq – 2,5 ese, bopsalaý – 2 ese, buzaqylyq pen urlyq 3 esege azaıdy.

– Kámeletke tolmaǵandardyń jynys­tyq qolsuǵylmaýshylyǵy máselesine erekshe nazar aýdarylady. Bıyl qańtar-naýryz aılarynda mundaı qylmys túrleri 19%-ǵa azaıdy. Dál osy maqsatta, quqyq qoldaný tájirıbesin eskere otyryp, zańnamalyq aktiler turaqty túrde jetildirilip otyrady. Máselen, keıingi jyldary elimizde Memleket basshysynyń tapsyrmasyna sáıkes, balalarǵa qatysty jynystyq zorlyq-zombylyq úshin jaza kúsheıdi. Mundaı qylmys túrleri aýyr qylmys qataryna aýystyryldy. Sonyń nátıjesinde, taraptardyń tatýlasýyna jol berilmeıdi. Ondaı qylmys jasaǵan adamdar barynsha qaýipsiz mekemelerde qamaýda ustalady. Olarǵa raqymshylyq jasalmaıdy jáne merziminen buryn bosatylmaıdy, – dedi J.Jumanalın.

Sondaı-aq kámeletke tolmaǵandarǵa qatysty oryn alǵan jynystyq zorlyq-zombylyqtardy bile turyp, jasyryp qalǵan tulǵalarǵa 6 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý týraly jaza túri qarastyrylǵan. Pedagogterge bala­lar tarapynan nemese balalarǵa qarsy jasalǵan zań buzýshylyqtardy quqyq qorǵaý organdaryna jedel habarlaý jóninde jaýapkershilik júktel­di. Balany qorlaǵan nemese psıhologııa­lyq, fızıologııalyq jaraqat keltirgen tulǵalar mindetti túrde qatań jazalanýy kerek.

– Kelesi mańyzdy máseleniń biri – bilim berý mekemelerinde balalar qaýip­siz­­di­gin qamtamasyz etý. Úkimet­tiń, tıisti vedomstvolardyń tapsyr­masyna sáıkes, bul salada da quqyqtyq uıymdastyrý jumystary júrip jatyr. Bilim jáne ǵylym mınıstrligi ákimdiktermen birigip, mektepterdiń tehnıkalyq turǵyda qaýip­sizdigi qamtamasyz etile bastady. Iаǵnı dabyl túımesi, beıne baqylaý kamera­lary, sıgnalızasııa ornatylyp, baqylaý ótkizý júıesi jolǵa qoıy­lyp jatyr. Balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý maqsatynda lısenzııasy bar jeke kúzet uıymdarynyń qyz­meti paıdalanylady. О́kinishke qaraı, elimizdegi bilim berý uıymdarynyń basym kópshiligi terrorıstik aktilerge qarsy turýǵa qaýqarsyz nysandardyń qataryna jatqyzylady. Osyǵan baılanysty, bıyl naýryzda Bilim jáne ǵylym mınıstrligi bilim berý mekemeleri­niń terrorıstik aktilerge qarsy qaýipsiz­digin uıymdastyrý jóninde arnaıy nusqaýlyqty bekitti, – dedi polısııa qyzmetkeri.

Býllıng – búgin buzaqylyq, erteń – qylmys

Balaǵa tek ottan, sýdan jáne ózge de tabıǵı qubylystardan, ne bolmasa eresekter tarapynan ǵana qaýip tónbeıdi. Máselen, mektep qabyrǵasynda eresek balalar kishilerge kúsh kórsetip, qoqan-loqy jasap, qandaı da bir zatty tartyp alyp jatatyn oǵash oqıǵalar da jıi kezdesedi. Ádette, bilikti mamandar mundaı zorlyq-zombylyqty býllıng dep aıdarlap jatady. О́kinishke qaraı, ondaı olqylyqtarǵa jol bermeý jóninde muǵalimder, ata-analar tarapynan ártúrli túsindirý, qadaǵalaý jumystary júrgizilgenimen, buzaqy áreketter birjolata tyıylǵan joq. Eresek balalar tarapynan dál mundaı qysymǵa tap bolǵan jábirlenýshiler ádette kimge aqtarylaryn bilmeı azap shegedi. Al onyń aldyn alýdyń, qorlyq kórgen balanyń únin estýdiń joly bar ma? Baqsaq, bar sekildi.

– Elimizdegi jalpy bilim beretin uıymdardyń barlyǵynda aty-jónińizdi atamaı-aq aryz-shaǵym túsirý úshin qolaıly jaǵdaı jasalǵan. Iаǵnı oryn alǵan, ne bolmasa aldaǵy ýaqytta oryn alatyn quqyq buzýshylyqtar týraly málimetti anonımdi túrde habar­laýǵa bolady. Bul az deseńiz, mektep qabyrǵasyndaǵy oqýshylar arasynda anonımdi saýaldama da júrgiziledi. Bul jumysty quqyq qorǵaý organdary Bilim jáne ǵylym mınıstrligimen birlesip iske asyryp keledi. Máse­len, qańtar-sáýir aralyǵynda polısııa qyzmetkerleriniń jeke izge túsýiniń nátıjesinde 4 qylmystyń beti ashyldy. Alaıda quqyq qorǵaý organdary munymen shektelip qalmaı, oqýshylarǵa mektep qabyrǵasynda jáne odan tys aýmaqta jasalatyn árbir quqyq buzýshylyq úshin jaýapkershilik qarastyrylǵanyn túsindiredi. Buǵan qosa, oqýshylar men olardyń ata-analary daǵdarys ortalyqtarynyń qyzmeti, senim telefondary týraly aqparat alady. Mundaı ortalyqtar men senim telefondarynyń jumysy eń aldymen kámeletke tol­ma­ǵandardyń quqyǵyn qorǵaýǵa baǵyt­talady, – dedi J.Jumanalın.

Jol ústinde saqtanbasa bolmaıdy...

Jazǵy maýsym kezinde jol-kólik oqıǵalary saldarynan oryn alatyn jaıttarǵa da erekshe mán beriledi. О́kinishke qaraı, keıbir ata-analar balasynyń kózinshe joldy ruqsat etilmegen tusta qıyp ótedi. Odan «úlgi alǵan» bala kelesi joly óz betinshe qıyp ótýge asyǵady. Mine, sonyń kesirinen oqys oqıǵalarǵa ushyraıdy.

– Bıyl qańtar-sáýir aılarynda el aýmaǵynda balalardyń qatysýymen 400-den astam jol-kólik oqıǵasy tirkeldi. Osyndaı oqys oqıǵalardyń aldyn alý maqsatynda polısııa qyzmetkerleri ákimdiktermen birlesip bilim berý mekemeleri ornalasqan aýmaqta kóshe-jol jelisin jaqsartý, jol júrý qyzmetin uıymdastyrýǵa qajet tehnıkalyq quraldardy ornatý jumystaryn qolǵa aldy. Jyl saıyn «Balalar, nazar aýdaryńdar!», «Qaýipsiz jol», «Mektepke jol» syndy jedel aldyn alý sharalary uıymdastyrylady. Mundaı sharalar eń aldymen joldaǵy qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin qajet, – dedi tártip saqshysy.

Balalar jylynda óskeleń urpaq­tyń ósip-órkendeýine, qaýipsizdigin qamta­ma­syz etýge, quqyǵyn qorǵaýǵa qatys­ty qomaqty sharalar qolǵa alynyp jat­qany belgili. Soǵan baılanysty, Úki­met tıisti jos­par jasady. Buǵan qosa, Pre­zı­dent tap­syrmasyn tyńǵylyq­ty oryndaý maq­satynda Ishki ister mınıstrligi qosym­sha vedomstvolyq jospar ázirledi. Bul jos­pardy iske asyrýǵa atalǵan vedomst­vo­nyń qyzmeti men aýmaqtyq polısııa departamentteri jumyldyryldy. Osy­laısha, quqyq qorǵaý organdary jyl boıy áskerı-patrıottyq, ımıdjdik, qa­ıy­rym­dylyq jáne profılaktıkalyq is-shara­lar uıymdastyrýdy kózdep otyr. Al onyń bir parasy sáýirde bastaý alyp úlgerdi.

– Bıyl 11-15 sáýir aralyǵynda ishki ister organdarynyń qyzmetkerleri el aýmaǵynda «Men jáne meniń polı­sııam» ımıdjdik aksııasyn ótkiz­di. Atalǵan aksııa aıasynda káme­letke tol­maǵandardyń quqyqtyq saýat­ty­lyǵyn jetildirý, turǵyndardyń ishki ister organdaryna degen senimin artty­rý maqsatynda aýqymdy jumys at­­qa­ryl­dy. Sonymen qatar kámeletke tol­maǵandar polısııanyń jumysymen ta­nysty. Eń bastysy, balalar qandaı jaǵdaıda bolsyn qaýipsizdik sharalaryn saqtaýdy úırendi. Qabyldanyp jatqan mundaı zańdyq, tájirıbelik sharalar eń aldymen balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge baǵyttalyp jatqany anyq, – dedi J.Jumanalın.