Berekeli aqbas sıyr

Jaqsynyń jalpaq dalasy mal baǵýǵa birshama qolaıly ólke. Terisaqqan tóńiregi qara otqa tunyp tur. Terisaqqan aýylynyń týmasy Seıilbek Joldybaev 2007 jyly «Sofııa» sharýa qojalyǵyn qurǵan. Aýqymdy isti birden qolǵa almaǵany da belgili. Áýeli qabyrǵasymen keńesken. Qarap otyrýǵa bolmas, tyrbanyp tirshilik etken lázim. Biraq salmaǵy besbatpan sharýany qaı taraptan óristetken durys, qolynan ne keler edi, qaı isti bas­tasa qaıtarymy bolady degen san alýan saýal tún uıqysyn tórt bólip, tynyshyn ábden ketirgen. Aqyry atakásip mal baǵýdy jón kórdi. Onyń ishinde de beıneti besbatpan qara mal. Soltústikte qys uzaq. Qara mal tabandatqan jeti aı boıy qolǵa qarap, qorada turady. Qyrýar jemshóp qajet. Al ony da­ıyndaý úshin tehnıkań saqadaı saı bolýy ári jaıylym men shabyndyqtyń da jet­kilikti bolýy shart. Mine, osy má­selelerdi egjeı-tegjeıli oı elegi­nen ótkizgen Seıilbek mal baǵa qalǵan kúnde tuqymyn asyldandyrý kerek dep sheshti. Keshegi keńes zama­nynda bul tóńirekte qazaqtyń aqbas sıyry baǵylatyn. Myńdaǵan mal­dy baǵyty belgisiz «barterdiń» jut­yp qoıǵany da shyndyq. Talaı keńshar­lar taqyrǵa otyryp qaldy emes pe?!

Áýeli azdan bastaǵan. Áıtse de, oıyna alǵan sharýa ońynan ońǵa­ry­lyp, tepken tasy órge domalaı bas­tady. Endi bir sát onyń serpin bergen sebebin aıta ketelik. Sharýa qo­jalyǵynyń basshysy mal tuqymyn asyldandyrýǵa den qoıǵan. Onda da baǵym-kútimin, ereksheligin, eń bas­tysy, artyqshylyǵyn jaqsy biletin qazaqtyń aqbas maly. Negizinde mal baqqan qazaq qaýymy tórt túlik malyn tabıǵı suryptaýdan ótkizip, tól týyndysyna aınaldyrdy desek artyqtyǵy joq. Bir ǵajaby, mal da tabıǵatyna tartady eken. Máselen, oń­tús­tikte, áıtpese shyǵysta baǵyl­ǵan sıyrlar boıshań ári iri bolyp kele­di. Tabıǵaty qataldaý, qýań aımaq­tarda ósirilgen sıyrlardyń denesi shaǵyndaý bolǵanymen, tabıǵattyń qatal synyna tózimdi. Al aqbas sıyr malshynyń mańdaı terin aq­taıtyny daýsyz. Oqyrmanǵa túsi­nik­ti bolýy úshin tól malymyz týra­ly bir aýyz sóz aıta ketsek artyq bolmas. Keıipkerimizdiń aıtýyna qara­ǵanda, qazaqtyń naǵyz aqbas qara maly túsi qyzyl, baýyry men sıraǵy aq bolady. Keýdesi keń, meılinshe etti, aıaqtary qysqa ári berik keledi. Malmen kózin ashqan qaýymnyń aıtýyna qaraǵanda, ábden jetilgen buqasynyń ortasha salmaǵy 800-900 kılo tóńireginde. Sıyrynyń ózi 450-500 kılo salmaq tartsa kerek.

– Jeti-segiz aılyq torpaqtar 200 kıloǵa erkin jetedi, – deıdi sharýa qojalyǵynyń basshysy Seıilbek Joldybaev. – Men qańtar aıynda tól alamyn. Sonda buzaýlarym kúzge deıin ábden kóterilip, boıyna et jınap, ósip qalady. Atam qazaq «mal baqqanǵa bitedi» dep tegin aıtpaǵan. Mal basy kóbeıýi úshin sol maldyń ishinde óziń júrip, beınetin belden keshseń ǵana berekeniń aýyly ja­qyndaıdy. Ilkiden qalǵan ǵıbrat osy.

Baǵzy zamannan beri tórt túliktiń jaıyn bizdiń jurt jetik bilgen. Keıbir tarıhı shyǵarmalarda Alash dalasynda kók shalǵyny belden keletin jaıylymda ósken qazaq­tyń qara malynyń eti Reseıdiń bazarlarynda jaqsy baǵalanǵany jazylǵan. Ien dalanyń tósin tórt túlik toltyrǵany da anyq. Máselen, Torǵaı óńirinde 1895 jyly bir adamǵa shaqqanda 13 bas sıyrdan kelgen. Mine, osyndaı qutty óńirde qazir de azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin tórt túlikti óz tóli esebinen kóbeıtip, myńǵyrtyp ósirýge ábden bolady. Ol úshin tek ynta men jiger bolsyn deńiz. Baǵymyndaǵy mal basyn asyldandyramyn dep alǵa umtylǵan sharýa qojalyǵynyń basshysy sońǵy on jyldyń ishinde bes márte asyl tuqymdy buqa satyp ákelip, tabynǵa qosty. Bul tarapta memleketten kórsetilip jatqan kómekke de dán razy. О́ıtkeni ár buqa úshin sýbsıdııa retinde shyǵynynyń deni ótelip tur.

– Qazir mal baǵamyn degen adamǵa barlyq jaǵdaı jasalǵan, – deıdi Seıilbek Joldybaev. – Tek erinbeı eńbek ete bilý kerek. Sonda ǵana yrys úıiriledi.

Qoldaǵy qara maldyń tuqymyn asyldandyrý úshin gereford tuqym­das buqa da ákelgen. Malsaq jan­nyń aıtýyna qaraǵanda, aqbas ekeýiniń arǵy tegi bir. Qan aralasqannyń kesiri joq, qaıta býdandasqan tuqym ósimtal kelmek.

– Aqbas sıyr – naǵyz qazaqtyń tól maly. Bizdiń tabıǵatqa ábden jersingen, qysqa tózimdi. Qaqaǵan aıazǵa qyńbaıdy. Tek ótkir jeldiń ótin­de qalmasa bolǵany. Tólderi de tez aıaqtanyp ketedi. Buzaýlary da erte­rek et jınaıdy. Mal azyǵynyń kez kelgen túrin jeı beredi. Eń basty­sy, eti mol bolǵandyqtan, eńbegiń óteledi. Etti baǵyttaǵy mal ósirip otyr­ǵa­nymyzben, sútin de saýyp, qajeti­mizge jaratýdamyz. Osy arada aqbas sıyrlardyń sút kólemi azdaý bolǵanymen, qunarlylyǵy men maı­lylyǵy joǵary ekenin aıta ketý kerek. Árıne, sharýashylyqty uıym­das­tyrýdyń ózindik qıynshylyq­tary da, qolbaılaý bolatyn tustary da barshylyq. Máselen, árige barmaı-aq óz aýdanymyz týraly áńgime órbiter bolsaq, eń aldymen jaıylymdyq jáne shabyndyq jerlerdiń azdyǵyn aıtýǵa bolar. Biraq qazir memleket tarapynan bul máselege qatty kóńil aýdarylyp jatyr. Burynǵydaı baı­taq jerdi baýyryna basyp, ne óziniń, ne ózgeniń kádesine jaratpaı, bosqa ıemdenýdiń tamyryna balta shabylady eken. Durys emes pe, jer bos jatpaýy kerek. Ol – ıgiliktiń bastaý kózi. Berekesin el kórsin. Biraq osy arada el ishinde eńbekke umtylys, adal eńbegimen janyn jaldap kún kóremin jáne sol eńbegimmen jalpy qoǵamǵa paıdamdy tıgizemin degen umtylys bolýy kerektigin synalap aıta ketsem, artyqtyǵy bolmas dep oılaımyn. Eki qolǵa bir kúrek taba almaı qańtarylyp otyrǵan jastardy kórgende qynjylatynymyz ras. Aqyl aıtýǵa árkim de sheber, biraq qurǵaq aqyl qyrǵa shyǵarmaıdy. Adam ózgege ónege kórsetý úshin ózi eńbek etýi kerek.

Sharýa qojalyǵynyń baǵymyn­daǵy júzge jýyq qara malǵa ábden jetetin jaıylym jáne shabyndyq jeri bar eken. Mal sýarýǵa qajetti qudyqtaryn qazyp alypty. Jaz boıy kórshi sharýashylyqpen birlesip mal baǵady. Bir-biriniń sharýasyna qolǵabys kórsetedi. El ishinde otyrǵan soń onsyz taǵy bolmaıdy. Eń bastysy, eldiń baǵymyndaǵy mal tuqymy sál de bolsa osyndaı eńbekqor, tyndyrymdy adamdardyń arqasynda jaqsaryp keledi. Demek, tabys ta mol bolmaq. Asyl tuqymnyń aty asyl emes pe?!

Aqmola oblysy,

Jaqsy aýdany