Muhtar Áýezovtiń Japonııa týraly murasynyń mańyzy

M.Áýezovtiń «Japonııa» maqalasy sol bir sanadan máńgi sónbeıtin, óldi deýge kelmeıtin, batyl da uly oılarymen halqyn árkez terbeıtin bir­týar, naǵyz ult janashyrlarynyń, ardaq­tylarynyń, alǵyr oıly, asyl maqsatty alyptarynyń ǵalamat tulǵa­syna arnalǵan qalam qudiretimen, talant daralyǵymen, sana saralyǵymen jazylǵan bir keremet eskertkish táriz­denedi.

Qalamger aldymen Japo­nııa­nyń sonaý bir HIH ǵasyrdyń ortasynan bergi tarıhı jaǵdaıyna jan-jaqty sholý jasaıdy. «Bilimdi jurttar Japonııanyń da ishine óz saýdasyn kirgizip, olardyń qanyn sorýǵa aınaldy. Japonııa bilimdi jurttardan keletin zııandy kórgen soń, olarǵa ótkel bergisi kelmedi. Buǵan bas­tyǵy Amerıka bolyp, Eýropanyń kóp patshalyqtary yqtııarsyz ótkel berýge moıynsundyrdy. Bul oqıǵa 1853 jyly boldy. Japonııanyń bularǵa qarsy betke ustaıtyn qarýy bolmady. Kóp aılaly, qomaǵaı, bilimdi jurttardyń ortasyna túsip, ózdiginen aırylyp, halyqqa jem bolatyn ýaqyt keldi».

Iаǵnı bilimdi, damyǵan elder aldymen saýdasyn júrgizip, japondardy birtindep ózderine kiriptar etýdi kóz­degen. Sol kezde Japonııada kózi ashyq azamattar az bolmaǵan. Iаǵnı M.Áýezov atap kórsetken bilimdi jurttardan, ıakı órkenıetti memleketterden keler qaýipti erte sezingen. Buǵan Amerıka basshy, qalǵandary qosshy bolyp, ózderiniń oıyna kelgen oıranyn jasaýǵa kirisken. Mysaly, 1853 jyldaǵy osyndaı ústem saıasatqa qarsy turatyn qarý – ulttyq derbestik ári nysanaly ıdeologııa bolmaǵandyqtan, ne isterin bilmeı daǵdarǵan. M.Áýezov damyǵan, órkenıetti memleketterdi «kóp aılaly, qomaǵaı, bilimdi jurt» dep sıpattaıdy. Olardyń ústemdigi kúsheıgen tusta kez kelgen el bodandyq buǵaýyna túsetini beseneden belgili. Iаǵnı Áýezovshe túısek: «halyqqa jem bolatyn ýaqyt kelgen». Dál osy kezeńde Ý.Shekspırdiń «Gamletindegi» áıgili «Bar bolý, ne bordaı tozý» degen monologindegi oı ult taǵdyryna qatysty aıtylǵandaı.

Japon ne ózge memleket ezgisinde bolady, ne óz betinshe kún kóredi. Ta­­­rıh tarazysynda turǵan halyqtyń taǵ­­­dyr-talaıy da óz aqyl-oıyn synǵa saldy. Muny da M.Áýezov tasqa tańba basqandaı aıqyn kórsetken.

«Osy sebep qamshy bolyp, Japonııa­nyń súıegine sińgen ultshyldyq, jiger­lilik qany oıandy. Aılaly, azýly jaýǵa óziniń ustap kelgen qarýyndaı qarý ustap, óziniń súıengen tártibindeı tár­tipke súıenbese, basqa laj bolmaıtyn boldy. Jurt basshysy, qamqorlary bul haldi uǵyp, osynyń jolyna bastaryn sarp etip, jańa jol tabýǵa izdendi. Solardyń talpynýynyń sebebinen 1868 jyldaǵy jańalyq (restavrasııa) dúnıe júzine keldi».

Japondar eldegi nadandyqpen kú­restiń bar amal-aılasyn izdestirgen. Mun­daǵy «qomaǵaılyq» uǵymynan óz ústemdiginde qaldyrý, bılep-tósteý, ult derbestigin joıý pıǵyly ańǵarylady.

Myna keremetti qarańyz? Kásiporyn­dardy salý jónindegi shyǵyndy memleket ózi kótergen. Qazynasy asyp-tógilip turmasa da, baryn únemdi, oryndy paıdalanǵan. Bizge pálendeı zaýyt, fabrıka, kásiporyn salý kerek, aqsha quıyńdar dep shetelge jar salmaǵan, nesıe de almaǵan.

Ǵylym, ónerge keń jol ashý da – mem­lekettiń ilgeri damýyna, oǵan ha­lyq­tyń qyzyǵýshylyǵy artýyna sebep bolǵan. Eldi damytyp, nyǵaıtýdyń bir jarqyn joly – ǵylymǵa asa zor kóńil bólinýi. Bul týraly avtor baılamy osyndaı: «Ǵylym, qýat qaı jurtqa bolsyn mysqaldap birte-birte sińbek, ornamaq hám boıǵa baptanyp, kemeline kelip, jaı ornaǵan nárse naǵyz berik bolmaq». Ǵylymnyń dúrkirep shyqqan kókteı qaýlap, damyp ketýi de qıyn. Mysqaldap, birte-birte sińip ornaýy da – tabandy, yjdaǵatty jumystar nátıjesi.

Japon da, Juban aǵamyz jyrla­ǵan­daı, «Myń ólip, myń tirilgen halyq». Jany siri, minezi iri, ádeptiń gúli, izdenistiń kúni ispetti. Eseńgirep júrip es jıǵan, Abaısha aıtsaq, «aqyl men júrek, qaıratty birge ustaǵan» uly halyq. Japonııanyń ilgerileýine ekinshi sebep, 1894 jylǵy qytaımen soǵys ǵylym, sharýa, saýda jolyndaǵy asa kózge kórinerlik ekpindilikti serpiltti dep atap ótedi. Sondaı jastardyń el ómirindegi kúrt ózgeristerge, jańa­lyq­­tarǵa belsene aralasýy. Bul jaıly Muhtar Omarhanuly ǵalamat pa­ıym­daǵan: «Jańalyq bastalǵannan-aq Japo­nııa jastary ǵylym dúkeni qurylyp turǵan jaqtarǵa aǵyla bas­tady. Báriniń hár jerge kelgendegi maqsattary jalǵyz Japonııanyń ba­qytty bolý qamy boldy. Sol sebepti bulardyń Eýropa ǵylymyn bilip al­ǵandary toqtamastan jerine qaı­typ, jıyp aparǵan bilimderin elde­rine egip otyrdy. Japonııanyń bir pat­shalyqtyń ishine kelip, oqý oryndary sol patshalyqtyń jurt bıleý tárip­teri qandaı, sharýalarynyń qandaı túrleri bar, ózge patshalyqtarmen arasyndaǵy saıasat (dıplomatııa) qandaı – solardyń hár taýarynan Japonııanyń gúldenýine kerek buıymdardy qoıny-qonysh­ta­ryna toltyryp ákelip otyrdy. Ja­­­­­ponııanyń hárbir Eýropa patsha­lyq­­tarynyń ish­terine barǵan jaqsy­lary, sol pat­shalyqtardaǵy jaqsy qy­lyqtarymen jalǵas júrgen qandaı mindeti bar; solardyń jetsek-aý dep júr­gen qandaı taza, jańa túr­leri olar­dyń bárinde de tolyq maǵlumat­tar­men qaıtyp júrdi».

Jastary «bilim dúkeni qurylǵan», ıaǵnı ǵylymy damyǵan memleketterge aǵylǵan. Olar oqyǵan elderinde aqsha, dúnıe, dáýlet, mansap qýyp qalyp qoımaǵan, «Japonııany qaıtsek baı, myqty, baqytty el etý qamyn maqsat etken». Bilim, ǵylymǵa qorjyndaryn ábden toltyryp alyp qaıtqan. Budan japon eli utpasa, utylǵan joq. Oǵan dálel, kóptegen ǵylym men kásip salalarynan ilgerilep ketkeni sondaı, ózge elder qýyp jete almaıtyn bıikke kóterildi.

Alǵan bilimderin zeıinge salyp, synaýy el aldyndaǵy úlken jaýapkershilik bolsa, ózderine qolaıly, jaqsysyn tańdap alýy da – zor aqyldylyq. Mysa­ly, professordyń sózi qandaı keremet! «Kúnbatystyń jaqsysyn sińirýge daıyn­­ turýǵa» dabyl qaǵyp, ózderiniń de dúnıelerin ógeısitpegen. «О́z jaqsy­synyń umytylmaýyn» eskerýi de bardy baǵalaı bilýdi baıqatady.

Bilimge shólirkep qalǵan japon jas­taryna bul da az eken. Barǵan je­rin­de toı toılap, oıyn oınap qaıt­papty. Oı oılap, ozyq oıǵa boılap qaıtypty. Kókiregi kóregen, kóńili sezimtal Muhtar dana muny da baıqap qalypty. «Ja­­ponııanyń bir patshalyqtyń ishi­ne kelip, oqý oqyǵandary sol pat­shalyqtyń (ıaǵnı memlekettiń – Á.T.) jurt bilý tártipteri qandaı, sharýa­shy­­larynyń qandaı túrleri bar, ózge patshalyqtyrmen arasyndaǵy saıasat (dıplomatııa) qandaı, solardyń hár taraýynan Japonııanyń gúldenýine kerek buıymdardy qoıny-qonyshtaryna toltyryp ákelip otyrdy». Mine, talapty, tabandy, taǵylymdy, sanaly, parasatty jastar. Eldi gúldentip, jaınatý úshin ozyq oılarǵa, izgilikti ıdeıalarǵa umtylǵan.

Eýropadan ǵalymdardy, onymen qosa, ónerlilerdi degende ınjener, sáýletshi, dáriger t.b. kásip ıelerin shaqyrǵan. Máseleni aqylmen sheshken. Shart qoıyp otyrǵan. Shart bolǵanda qandaı! Japonııa ultynyń múddesine zııan nárselerdi, ıaǵnı qaıshy keletin jat ıdeologııany, mádenıetti júrekke sińirmeýdi qatal mindettegen. Oǵan kón­beseń, kelgen jaǵyńa taıyp tur degen talap ustanǵan. Sodan soń jaǵdaı qalaı bolǵan?

Shetelden kelgen professorlardyń azaıý sebebi, ult mamandary, oqytý­shylar, professorlar bilim, ǵylymǵa kóptep kele bastady. Japon ádebin qarańyzshy, jat mamandardy jappaı qýyp jibermegen, mine, sizdiń orny­ńyzǵa mynadaı jas maman kelip tur, dep sypaıylap bosatqan. Sodan soń oqyǵan zııalylar kóbeıgen. Eń bastysy, úkimet quramyndaǵy mı­nıstrler túgelimen jergilikti oqý oryndarynyń dıplomyn alǵan. Bilim­deri keıbir shetelden kelgen oqytýshy-professorlardan da joǵary bolǵan. Ári japonnyń jer júzinde aldyńǵy orynǵa shyǵýynyń bir tetigi osy bolsa kerek.

«Japonııanyń alǵa basý jolyndaǵy taǵy bir kózge kóringen minezderi – basshylary, bilgishteriniń arasyndaǵy uıym, bereke. Bular birimizdiń istemek bir maqsatymyz bolsa, sol maqsatymyz aldymen patshalyqtyń kúshti bolýyna zııandy bolatyn bolmasyn. Ekinshi, halyqqa aýyrlyq keltirip alatyn bolmasyn dep ózderine shart qoıatyn. Osy­men bul kúnde Japonııa týra kúsheıý jolynda, ylǵı iske jaralǵan halyq boldy. Japonııa halqy – taramys, jigerli, zeıindi jurt».

Mine, bereke-birlik! Sodan soń qan­daı da bir izgi maqsattaryn patsha­lyqtyń, ıaǵnı memlekettiń nyǵaıyp, damyp, kúshti qýatty bolýyna jumsaǵan. Zııan dúnıege barmaǵan. Bul degenimiz, ózderine júktelgen mindetti arymen, barymen, janymen oryndaý. Bólingen qarjyny tek memleket keleshegine jum­saǵan.

Japondardyń myqtylyǵyn ke­meńger M.Áýezov te kóripkeldikpen pa­ıym­dapty: «Taramys, jigerli zeıindi jurt». Taramys degen qazaqtyń qara­paıym sózinde eshqandaı qıyndyqqa moıymaıtyn tózimdiligi, tabandylyǵy, sodan soń saǵy synbaıtyn qaısarlyǵy, quryshtaı qýattylyǵy aıqyndalady. Jigerli uǵymynda kúsh-qýaty men aqyl-oı qabiletiniń myqtylyǵy ańǵa­rylady. Zeıindiligi, beıimdiligi, bilim­ge qushtarlyǵyn, izdengishtigin erek­sheleıdi.

Japondardyń myqty memleketke aınalý negizderin M.Áýezov tereń bilimdilikpen, tájirıbeli qaıratkerlik qarymmen saralap, taldaǵan. «Bul kúnde qaı halyq tártipsiz, ǵylymsyz, eleýsiz qalyptan asyp, aldyńǵy dáre­jede júrgen halyqtarmen tizelesip otyrarlyq teńdikke jetýi tezdiginen bolatyn ońaı jumys emes. Burynǵy birbetkeı, aılasyz, ǵylymsyz qara kúshtiń zamanynda ilgeri dárejege tez jetý halyqtyń óz eńbegimen, basshynyń epti saıasatymen ǵana ázer bolatyn. Al bul zamanda nadan halyqtyń qatarǵa kirip ketýine sebep bolatyn júz taraýly sharttar bar. Ol sharttardyń bárin de tereń oımen, eppen, qajymaıtyn qaıratpen, maldy, jandy aıanbaı sarp eterlik talappen ǵana ornyna keltirip, odan keıin sol orynnan úmit qylýǵa bolady».

Aldyńǵy dárejede júrgen halyq degeni de – órkenıetti, ekonomıkasy, bilim, ǵylym, mádenıeti órkendegen elder. Olarmen tizelesip, ıaǵnı solardyń qatarynda turýdyń qanshalyqty qıyn­dyǵyn da baıyptaıdy. Sodan «birbetkeı, aılasyz, ǵylymsyz, qara kúshtiń zamanynda ilgeri dárejege jetý», demek, ósip, órkendeýdiń halyqtyń óz eńbe­gimen, basshynyń epti saıasatymen ǵana ázer jeterin túıindeı ketedi. Osyny aıtýymen qazaq tarıhyndaǵy Abylaı hannyń bılik dáýirin eske salǵandaı. Irgesi myqty memleket bolýda ne isteý kerek? Muny da paıymdap qoıypty ǵulama. Nadan halyqtyń qatarǵa kirip ketýiniń júz taraýly sharttary baryn anyqtap, olardyń bastysyn baıyppen aıqyndaǵan. «Bas-basyna tereń oımen, eppen (ıaǵnı amal-aıla, sheshim, talap, talpynys, qushtarlyq, t.b.) qajymaıtyn qaıratpen, maldy, jandy aıanbaı sarp etýmen» ǵana sondaı deńgeıge kóterilý jolyn paıymdaıdy. «Maldy, jandy aıamaı sarp etý» uǵymy eldiń eldigi, memlekettiń qýatty negizi úshin halyqtyń bas-basyna emes, ıaǵnı tutastaı batyl da belsene aralasý talabyn meńzeıdi. Munsyz el bolý qıyn. Osyny oıǵa ottaı alaý­latqan kemeńger Áýezov halyqta otan­shyldyq, patrıottyq se­zim myqty bolýyn da jetemizge jebedeı qa­daı­dy. Bul táýelsizdik aldyq dep bas-basyna bı bolý nemese el qazy­na­syn, jer baılyǵyn tonaý emes, ba­ryń­dy elmen bólisý, ne kórseń elmen birge kórý. Eldi eserlikpen ezý emes, eldiń erteńin sezý, elge zııan keletin nárselerden bezý. Jurttyń jaǵ­daıyn túzep, turmysyn jaqsartyp, jer baılyǵymen, ken baılyǵymen yrysqa keneltý, yntymaǵyn nyǵaıtý. Sonda el de eren isterge umtylady, jarqyn jańa­lyq­tarǵa qushtarlanady. Otan dáýletin arttyrýǵa jan aıamaı qulshynady.

Japondar bárin aqylǵa salyp sheshken. Alyp muhıttar qorshaýyndaǵy, araldaǵy aǵaıyndar elge bilim berýmen birge, ǵylymdy damytýǵa kúsh saldy. Sonan soń, ádebıetti qolǵa alǵan. Qashan baspa isi qalyptasyp, jónge kelgenshe baspasózdi – gazet-jýrnaldy eldiń «kózi men qulaǵy» etýge jumylǵan. Sonymen qatar Qytaı ádebıeti men tiliniń ústemdiginen qu­tylý jolyn izdegen. Muny da zertteýshi naqtylap kórsetken.

Japon ádebıetiniń gúldene almaý sebebin eski ádebıettiń kedergi kel­tirýinen dep dáleldep berdi. Al biz­degi baspa, kitap joq kezde aqyndar, jyraýlar, jyrshylar kókeıinde qandaı qazynalar saqtaldy. Eski ádebıetti eńserip, jańa jolǵa jáne eshqandaı aýys­­­pas, adaspas aq jolǵa salǵan Abaı­dyń danalyq daralyǵyn, aqyndyq alǵyrlyǵyn, qaıratkerlik qarymyn oılaǵanda, biz bir nárseden ilgeri júr­genimizdi sezinip, ishteı táýbaǵa keledi ekenbiz.

Japondar halyqtyń tálim-tárbıesi­niń ózegi, ósip-órkendeýiniń negizi ádebıet ekenin jaqsy túsingen de, bul kemshiliktiń ornyn toltyrýǵa kirisken. Ádebıettiń ultty, halyqty tárbıe­leý­degi taǵylymyn tereń túsingen. Adam­­nyń adamshylyǵyn túzep, dúnıe­niń tereń maǵynasyn uqtyratyn ki­­­taptardyń azdyǵyn, halyqqa osyndaı syndarly kezeńde aýadaı qajettiligin uǵynǵan. Alaıda ádebıetten kende qal­ǵanymen, basqa ǵylymnan kenje qal­mapty. Muny da Muhtar babamyz dáleldepti.

Al japon ádebıeti búginde álemdegi eń ozyq, eń myqty, óz joly bar, klassı­kalyq úlgileri mol ádebıet.

Eýropa bilgishterimen taıtalasý uǵymy da ǵylymdaǵy batyl órkendeý baǵyt­taryn baıqatady. Bizdegideı Eýro­pany nemese damyǵan elderdi aldyǵa salyp alyp, soǵan qalaı jete­miz dep janushyra jantalasý emes. Ǵylymnyń eń aldymen elge qyzmet etýin paıymdaǵan. Jeriniń bútindigin, halqynyń amandyǵyn oılap, talaı ǵasyr mazalap júrgen jer silkinisiniń sebepterin izdegen. Sóıtken de seısmologııa salasyn zertteýge qyzý kirisken. Bul salany jetik meńgerip, Eýropa ǵalymdaryn basyp ozǵan.

Japondardyń bir berekeli isi – dindi qolǵa alýy. Bul jóninde M.Áýezov kózqarasyn bildirgen. «О́zge Eýropa halyqtarymen qatar qoıýǵa bóget bolatyn bir nárse – Japonııanyń dini. Japonııa bir dindi tutqan halyq emes, qashannan neshe dindi ustanyp kele jatqan jurt. Bular býdda dinin de, konfýsıı dinin de tutyndy. Munyń ústine Qytaı men Japonııany kóbinese ilgeri bastyrmaýǵa sebep bolǵan ata-babasynyń eski saltyn qýyp, jolyn ustaý boldy».

Áıtse de dindi betke ustap, qytaı ústemdigi kúsheıý qaýpin de eskertken tárizdi. Biraq japondar qansha jerden myqty bolsa da, konfýsıı ilimine ilesip ketpedi. Birtindep óziniń aıqyn damý jolyn izdep taýyp, ósý men órkendeýdiń ózgeshe bir ónegesin kórsetti.

Japonııanyń az ýaqytta jer júzine tanylýyna jáne derbes memleket bolyp býyny bekip, nyǵaıýyna qajet taǵy bir jaıdy anyqtaǵan. M.Áýezov sol ýaqytta Japonııany kórmese de qalyptasý kezeńine kóz tige otyryp, ilgerileýi men irkilisterin naqty, dál kórsetti. Bul maqalany jazýynyń da máni bar. Sol kezde Alash arystarynyń asyl armany Qazaq elin derbes memleket etip qurý jáne onyń damý baǵyt-baǵdarlaryn belgileý edi. Sol kezde ozyq oıly oqymystylarymyz Álıhan Bókeıhan, Álimhan Ermekov, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Júsipbek Aımaýytuly, Qoshke Kemeń­ger­­uly, Smaǵul Sádýaqasuly, Turar Rysqulov t.b. Japonııanyń qa­lyptasý, damý jolyna qyzyǵa, qul­shynyp batyl bet burýdy kózdegen edi. Biraq stalındik zulym saıasat ult damýy­nyń jolyn kesti.

M.Áýezovtiń «Japonııa» maqalasy sol bir sanadan máńgi sónbeıtin, óldi deýge kelmeıtin, batyl da uly oılarymen halqyn árkez terbeıtin bir­týar, naǵyz ult janashyrlarynyń, ardaq­tylarynyń, alǵyr oıly, asyl maqsatty alyptarynyń ǵalamat tulǵa­syna arnalǵan qalam qudiretimen, talant daralyǵymen, sana saralyǵymen jazylǵan bir keremet eskertkish táriz­denedi. Ádebıettiń ár janryndaǵy klas­­sıkalyq qundylyqtary óz aldyna, bul pýblısıstıkalyq kesek týyndy, el damýynyń baǵyttary japon memleketi úlgisinde kórsetilgen jarqyn jobaǵa da uqsaıdy.

Jer-jahanda kún jalǵyz. Al álem­de sanaýly memlekettiń týynda ǵana kún beıne­lengen. Alyp muhıttar arasyndaǵy Ja­ponııanyń aq týynda shymqaı qyzyl kún. Sodan soń shýaǵyn tókken sary altyn sáýleli kún beınelengen kók týly Qazaq eli japonmen tili bólek bolsa da túrimiz uqsas, dástúr-saltymyz, tabıǵatymyz uqsas. Bizdiń de jaqyn bolashaqta jańa da jarqyn isterdiń kýási bolatynymyzǵa esh kúmán joq. Biz ǵulama ǵalym Muhtar Áýezovtiń «Japonııa» maqalasyn oqyǵanda osyndaı oı shýaǵyna bólendik.

Ánýar TARAQOV,

fılologııa ǵylymdarynyń
doktory, professor