Qymbatshylyq qaıda aparady?

Byltyr jyl sońynda jyldyq ınflıa­sııa 20,3 pa­ıyz boldy. Ási­rese azyq-túlik jáne azyq-túlik­tik emes taýarlar ınflıasııaǵa qatty úles qosyp jatyr. Ulttyq bank tóraǵasy Ǵalymjan Pirmatov­tyń aıtýynsha, halyqtyń ınflıa­sııalyq kútýi áli joǵary kúıinde qalyp otyr. Inflıasııalyq kútý degendi de túsindire ketelik, bul – ınflıasııanyń ósýine ne baıaý­laýyna qatysty halyqtyń kózqarasy. Azamattardyń kóbi kelesi aıda ınflıasııa ósedi-aý dep qaýiptense, onda osy aıda azyq-túlik pen basqa da turmystyq qajetti zattardy molynan alyp tastaıdy. Bul óz kezeginde sol ónimderge degen suranysty arttyryp jiberedi de, bylaı aıtqanda, qymbatshylyq qoldan jasalady. Mine, sóıtken ınflıasııalyq kútý deńgeıi joǵary bolyp turǵan kórinedi. Biraq 2022 jyldyń basy men orta shenindegi ajıotajdyń qazir ájeptáýir báseńdege­nin eskersek, kútý deńgeıi qu­laı bastaýǵa tıis. Sýpermarket pen bazarlardaǵy klıenttiń de azaıýy – túrli taýarlarǵa degen suranystyń birshama tómendegenin ańǵartpaı ma?!

Finprom sarapshylarynyń habarlaýynsha, el turǵyndary byltyr bazar men dúkenderde 16 trln teńgege saýda jasaǵan. Sóıtip, bólshek saýda kólemi 2021 jylmen salystyrǵanda 18 paıyzǵa artyq bolyp tur. Alaıda jalpy ishki saýdadaǵy bólshek saýda úlesi 2021 jylǵy 31,7 paıyzdan 2022 jyly 31,1 paıyzǵa deıin azaıǵan. Bazar men sýpermarket ataýlyda adam qarasy azaıa bastaǵan sekildi degenimizdi osy statıstıka da rastaı tússe kerek. Taǵy da qaıtalaı keteıik, soǵan qaramastan, baǵa basyn ımeıdi. 

Picodi zertteýinshe, 2023 jyly el­degi baǵa ósimi mınımaldy jalaqy ósiminen de asyp túsken. Sa­rap­shylardyń aqparaty boıyn­sha bizdegi «taza» mınımaldy eńbekaqy kólemi (qolǵa tıetin qarajat mólsheri) – 61 467 teńge. Byltyrǵydan 16,6 paıyzǵa (52 701 teńge) kóp. 

Zertteýshiler shartty túrde azyq-túlik sebetin qalyp­tas­tyryp, onyń baǵasyn eń tómengi jalaqymen salystyryp kórgen. Sebette nan, sút, jumyrtqa, kúrish, syr, et, jemis jáne kókónis sekildi ónimder bar. Shamamen 10 lıtr sút – 4 310 teńge, 10 bólke nan – 1 540 teńge, bir jarym kg kúrish – 650 teńge, 20 dana jumyrtqa – 990 teńge, bir kg syr – 3 180 teńge, 6 kg et – 14 350 teńge, 6 kg jemis-jıdek – 4 110 teńge jáne 8 kg kókónis 2780 teńge turady dep eseptegen. Osylaısha, 2023 jyldyń basyndaǵy azyq-túlik sebetiniń jalpy quny 31 910 teńge bolyp shyǵady jáne bul byltyrǵy baǵadan 20,6 paıyzǵa kóp. Mundaı azyq-túlik sebeti – salyq tólemin alyp tastaǵanda mınımaldy jalaqynyń (61 467 teńge) 51,9 paıyzyna teń. Byltyr paıyzdyq qatynas 50,2 paıyzǵa teń bolǵan. Sonda elimizde baǵa ósiminiń mınımaldy jalaqy ósiminiń aldyna shyǵyp ketkenin ańǵarýǵa bolady. Iаǵnı joǵaryda atap ótkenimizdeı mınımaldy jalaqy ósimi 2022 jylǵydan 16,6 paıyzǵa ǵana ósim kórsetken.

Jalpy, Qazaqstanda jalaqy kóteril­meı jatqan joq emes. Biraq ony kóleńkede qaldyryp turǵan basty faktor – baǵanyń tym qatty ósip jatqany. Áıtpese, eńbekaqyny baǵalaýda táp-táýir ońshyl nıet baıqalady. Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń málimetinshe, bıyl 600 myńǵa jýyq azamattyq qyzmetshiniń jalaqysy 20 paıyzǵa artady. Aldaǵy úsh jylda taǵy eki ese óspek. Bıyl 1 qańtardan bastap áleýmettik qamtamasyz etý salasyndaǵy 38 myń jumysshynyń jalaqysy 25 paıyzǵa kóbeıdi. 2022 jyly jeltoqsanda ortasha aılyq jalaqy mólsheri 319,9 myń teńgeni quraǵan. Bir jyl ishinde nomınaldy eńbekaqy 12,2 paıyzǵa ósken, al halyqtyń naqty tabysy 6,7 paıyzǵa quldyraǵan. Tabystyń quldyraıtyn sebebi jalaqyǵa qosylǵan ústemeaqy ınflıasııaǵa qaýqar kórsete almaı, jutylyp ketedi. Er Tóstik sııaqty kún sanap «erjetken» ınflıasııaǵa aıynda, jylynda bir qosylǵan ústemeaqyny qylǵytyp juta salý túk qıyndyq týdyrmaıdy. Tap osy jerden taǵy bir máseleniń qulaǵy qyltıyp shyǵa keledi. О́ndiris. Otandyq óndiris jaıy. 

Otyz jyl boıy óndiris jáne aýyl­sharýashylyǵy salasyna qatys­ty saýsaq ushyn qımyl­datpa­ǵan eldiń tireler tyǵyryǵy osyn­daı bolmaq. Joq, istemedik emes, istedik. Biraq atal­ǵan eki sala bo­ıynsha bizdiń istegen sharýa­myz­dyń barlyǵyn jıyp-terip qos­qan­nyń ózinde damýshy elderdegi qar­qynmen salystyrýǵa kelmeıdi. 

Ekonomıka ártaraptanǵan joq. Negizinen munaı eksportyna ıek arttyq, qulaı sengenimiz sonsha, munaıymyzdyń 90 paıyzyn eksportqa shyǵaryp beretin qubyrdyń ózin Reseımen birigip salyp, basqa baǵyttarǵa kóńil bóle qoımadyq. Bútin eldiń taǵdyryn bir taýar, bir baǵyt, bir elge baılap qoıǵannyń zardabyn byltyr tartýdaı-aq tarttyq. Ol qaýip áli seıilgen joq. Áldeqan­daı sebeppen Kaspıı qubyr konsorsıýmy (munaıymyzdy Eýropa naryǵyna shyǵarýshy qubyr jelisi) jumysynyń taǵy toqtap qalmasyna esh kepildik joq. Byltyr jantalasyp basqa baǵyttardy belsendi izdeýge kósh­ken edik. 2000 jyldardyń orta sheninde keıin yqylas bermeı qoıǵan Baký – Djeıhan – Tbılısı baǵytyna kóńil aýdardyq jáne Prezıdent Transkaspıı baǵytyn damytýǵa tapsyrma júktedi. Tap osy Transkaspıı baǵyty bizdiń basty eksporttyq qaqpamyzǵa aınalýǵa da tıis. 

Munaıdyń izin ala syrt elderge munaı ónimderin, ferro­qorytpa, tabıǵı gaz, ýran, temir, áıteýir jer astynan qazyp alynatyn taýardyń bárin tasýdy ádetke aınaldyrdyq. Solardy ózimizde óńdep, qorytyp, daıyn ónim jasap, birtindep shıkizattyq eksportty daıyn ónim eksportyna almastyrýdy qolǵa alǵan joqpyz. Sonyń saldarynan tutynýshylyq taýarlardy shetelden qymbatqa alamyz, sóıtip taýarmen birge ınflıasııany da qosa ımporttaımyz. Úlken kásipkerlerdiń ózi óndiris salasyna mashyqtanǵan joq, negizinen alypsatarlyqty úlken aýqymda jasaýmen ǵana shekteldi. Sonyń saldarynan bizde óndiristik órkenıet, óndiristik mádenıet qalyptasa alǵan joq, tıisinshe qazir biz qandaı da bir naqty Qazaqstannyń ónimimen maqtana almaımyz. Shyǵarylyp jatqan ónim sapasy sheteldik analogpen básekege túsýge qabiletti emes.

Aýylsharýashylyǵyna udaıy sýbsıdııa, jeńildetilgen kredıt usynylyp jatady, biraq gúldengen agroónerkásip keshenin kórgen joqpyz. Jerdiń basym bóligi latıfýndısterdiń qolynda. Memleket endi ǵana jerdi memleket menshigine qaıtarýǵa kirisip, arnaıy saıt ashyp, bir izge túsirýge tyrysyp jatyr.

Ekonomıka degenimiz – túr­li adam­nyń baıýǵa degen umty­lystarynan qalyp­tasyp, qura­latyn aıryqsha qundylyq jáne ol jerde adal básekemen qatar sumpaıy múdde de bolmaı tur­maıdy. Ońaı baıý jolyn ıgergen adam kóp ári olardyń qýlyǵyna quryq boılamaıdy. Túrli jolmen memleketten aqsha alý da olar úshin asa aýyr jumys emes. Son­dyqtan jyldar boıy túrli salaǵa qara­jat bólip, kredıt berip ekonomıka­ny, agroónerkásipti damytamyz deý – tesik she­lekpen sý tasyp, úlken bóshkeni tol­tyrýǵa talpynǵanmen para-par dúnıe.

Jaqynda Ulttyq bank bir derekti jarııa etti: jyl basyndaǵy jaǵdaı bo­ıynsha ekinshi deńgeıli bankterdiń taza kirisi 13 paıyzǵa ósken (2022 jyldyń bas kezimen salystyrǵanda). Taza kiris kólemi – 1,47 trln teńge. Bankter, árıne, negizinen jeke tulǵalarǵa nesıe usynǵannyń arqasynda baıyp otyr. Azamattardyń jalaqysy az, sosyn nesıe rásimdeýge májbúr. Ári qazir nesıeniń de túr-túri shyqqan, qol sozbasyńa qoımaı kózdiń jaýyn alyp turady. Byltyr Ulttyq bank birneshe ret bazalyq paıyzdyq mólsherlemeni kóterdi, biraq odan da shyqqan nátıje shamaly. Ásili, Ulttyq bank bankterdiń paıyzdyq mól­sherlemesin qymbat etý úshin bazalyq mólsherlemeni kóteredi – sonda azamattar nesıe alýdy, sáıkesinshe qaltasyn qampaıtyp bazarǵa barýdy, sóıtip taýar baǵasyn aspandatýdy doǵaratyn shyǵar degen logıkamen jumys isteıdi. Biraq qazir ol ustanym ózin aqtap jatqan joq deýge bolatyndaı. О́ıtkeni azyqtan qysylǵan halyqqa qymbat mólsherleme de kedergi emes. Qazir shamamen 8 mln adamnyń 8 trln teńgege jýyq nesıe qaryzy bar. Demek ekonomıkalyq belsendi halyqtyń barlyǵy bank aldynda bereshek degen sóz. Memleket solardyń júktemesin azaıtý úshin jeke tulǵa bankrottyǵy týraly zań qabyldap otyr. Bul da qýanatyn emes, májbúrli qadam. Odan qaldy, dúkendegi kıimdi, bazardaǵy  azyq-túlikti, meıramhanadaǵy keshki asty bank kartasy arqyly bólip tóleýge bolady. Bul qarjy ınstıtýttary úshin utymdy amal shyǵar, biraq halyqtyń eńsesin basyp, erteńin bulyńǵyr eterlik bastama ekenine eshkim daý aıtpas.

Aıtpaqshy, joǵarydaǵy áńgimeniń de jaýaby osy jerde shyǵady. Naryqtaǵy túrli taýar men ónimge degen suranys azaısa da, baǵa tómendemeıdi. Biz «joq, aqyry eshteńeni satyp almaı qoısaq, qymbatshylyq túbi toqyraýǵa urynýǵa tıis» dep oılaımyz. Alaıda bul jerde naryqtyń ózge segmentindegi kásip ıeleri qarap jatpaıdy. Máselen, bank­ter, mıkroqarjy uıymdary jáne ta­ýardy satatyn dúken, bazar basshylyǵy. Olardyń 6 aı, 12 aıǵa bólip tóleý baǵdarlamalary, nesıe jobalary, túrli aksııalar men jeńildikter maýsy­my kez kelgen taýardy satyp alýǵa múmkindik jasaıdy. Berilip jatqan jeńildetilen kredıtti rásimdep, halyq taǵy da avto­salonǵa jóńkilip, kólik alady. Qarjy uıymynyń mobıldi qosym­shasy arqyly shotyna túsken 100 myń teńge nesıege azyq-túlik satyp ala salady. Biraq jalpy planda halyqtyń ómir súrý salty kómeskilenip, kiris mólsheri keri kete bermek. О́ıtkeni qaryzy kóbeıgen, sol qaryzdy jabýǵa tıis tabysy ınflıasııa­men ıyq tirestire almaıdy.

Qazaqstan sııaqty qazba baılyq qory birneshe júz jyldyqqa jetetin, adamı faktor áleýeti joǵary (biraq laıyqty deńgeıde damymaǵan) elge bul tyǵyryqtan shyǵý bir qaraǵanda ońaı sekildi. Ońaı deıtinimiz, bul aıtylǵan sebepterge taǵy mynany da qosalyq. Biz Eýropa men Azııa ortasynda jatyr­myz jáne kólik, óndiris, tasymal haby bola­tyn zor múmkindikke ıemiz. Biz Qytaı­men kórshimiz jáne Qytaıdyń saýda-ekonomıkalyq áleýetin paıdalaný kerek. Osy oraıda áne-mine jumysyn qaı­ta jandandyrǵaly jatqan «Qorǵas» she­kara mańy ortalyǵy, ondaǵy arnaıy eko­nomıkalyq aımaq biz úshin asa mańyzdy.

Bizge degen Eýropanyń kózqarasy oń. Bul degenińiz, biz úshin áleýetti ınvestısııa kózi. Biraq óz ishimizdegi jemqorlyqty tyıý, ádil sotty ornatý, básekege qabiletti kadr daıarlaý jaǵynan kemshin qalyp jatyrmyz.

Bizdiń tabıǵı landshaftymyz týrızm­di órkendetý úshin asa qolaıly. Tek sony uqsata al­maı otyrmyz. Bizdegi jer bederi, topyraq qunary, áý bastan sharýa­shylyqqa ıkemdelgen bilikti fermerler aýylsharýashylyǵyn damytýǵa suranyp-aq tur. 

Budan ózge de tolyp jatqan pozıtıvti sebep bar. Biraq tusaýy kesilmegen baladaı kibirtikteı beremiz, dýaǵa túskendeı sharýa­myzdyń bári shatqaıaqtap qala beredi. Kóktemde bıdaı úsip ketedi, jazda qýańshylyqtan mal qyrylyp qalady, qysta joldardy qar basyp, onsyz da qııýy qashqan joldyń boıy júrginshiler úshin qasiret jolaǵyna aınalyp jatady. Endi bıyl es jısaq ıgi edi. Áıtpese, keler urpaqqa dep jıǵan Ulttyq qordan aqsha alyp, sonyń kómegimen is bitirip, sosyn «el ekonomıkasy osynsha paıyzǵa ósti» dep bastalatyn baıandamalardy estigen saıyn uıattan jer shuqyǵanymyz shuqyǵan.

Aıtpaqshy, «Qymbatshy­lyqtyń sońy qaıda aparady?» degen taqyrybymyzǵa toqeter jaýap aıtpaı bara jatyrmyz. Aıtaıyq, bizdińshe qymbatshylyqtyń sońy halyqtyń tólem qabiletiniń arta túsýine aparady. Paradoks. Biraq solaı. Halyqtyń tólem qabileti ne jalaqysy óskennen, ne óndi­ris oryndarynyń jypyrlap ashylǵanynan artpaıdy. Tólem qabiletiniń artýyna biregeı sebep – qazir halyq úshin nesıe alý, qaryz alý kózderi asa qoljetimdi. Eger kúrt ekonomıkalyq betburys jasalmaıtyn bolsa, onda kemi aldaǵy onjyldyq bederinde biz sondaı kartınany kórýdi jalǵastyra beremiz.