Kınoǵa qyzmet – ultqa qyzmet

Kollajdy jasaǵan Qonysbaı ShEJIMBAI, «EQ»

Qazirgi jas rejısserlerge qaraǵanda men keshegi Sultan Qojyqov pen Abdolla Qarsaqbaevty, Maıra Ábýseıitova men Nurǵısa Tilendıevti, Shárip Beısembaev pen Qanymbek Qasymbekovti, Qaltaı Muhamedjanov pen Asqar Súleımenovti kórip qalǵan rejıssermin ǵoı. Bul kisiler ekrandaǵy sóz ben sazdyń, maqam men maqal-máteldiń qasıetin túsinetin tulǵalar-tyn. Sondyqtan men úshin ekrandaǵy dıalog – tek sóıleý úshin emes, erteńge qalar sóz qudiretiniń shúıginin kórsetý. Búginde «Qazaqfılm» bas­shysyz. Atyshýly Aqan Sataev Álııa qyzben birlesip daıarlaǵan fılmniń arqasynda Memlekettik syılyqqa qol jetkizgen soń, ustazy Satybaldy Narymbetovtiń kabınetine qolqa salyp edi, endi zym-zııa boldy. Orynbasarlary, álde dırektor mindetin atqarýshy ma – bireýler bar. Biraq onyń qan­daı maman ekeni belgisiz. Biletinimiz – bas­qa saladan. Ol myrza kıno salasyn meń­gergenshe taǵy bir býyn aýysary haq. Iаǵnı kınoındýstrııa salasynyń kúıi ketken­ zaman bolyp tur. Kúnde «Qazaqfılmge» ba­ryp turamyn. Qańyrap turǵan qaıran meken!.. Tipti qaqpadan kirgende halińdi su­ramasa da, amandasar adam joq. Árip­tes re­jısserlerdi de kórmeısiń. Kireberis alleıada da alagózdik bar ma dep oı­laısyń. Bar ómirin qazaq kınosyna arna­ǵan Qasym Jáki­baevqa estelik taqta da buıyrmaǵan... Baıaǵydaǵy aranyń uıasyn­daı gýildep jatatyn «Kıno úıi» de joq. Durysy, «pysyqaı basshylar» jekemenshikke satyp jibergen. Qys­­qa­sy, búginde kınogerlerdiń bas qosyp áńgimelesetin, toqaılasyp sýat­qa qu­laıtyn jeri de qalmapty. «Qazaq­fılm» men «Kıno úıi» – tek qana premera ótetin jer emes, bul – áriptestermen áńgime-dúken quratyn, bo­la­shaq kınonyń jobasyn dos-jarandarmen bó­lisetin oryn. Qala berdi úıkúshik bolý­dan qashyp kep áriptesińmen qaýyshar meken. Tipti sońǵy saparǵa shyǵaryp salatyn saraı.

Iá, ókinishke qaraı, Qazaqstandaǵy kınogerler odan ada. Kezinde Shá­ken Aımanov bas bolyp, Dımash Ahmet­uly Qonaevqa aıtyp júrip salǵyzdyrǵan saraı búginde qaıdaǵy bireýlerdiń jyn oınaǵyna aınalyp otyr. Al osyny joǵary jaqqa jet­ki­zer, aq pen qaranyń orny aýysyp ketkenin aıtatyn jaýapty adam qal­maǵany ókinishti... Qazirgi tańda kıno­gerlerdiń shúıirkelesetin jalǵyz mekeni – T.Júrgenov atyndaǵy О́ner akademııasy. Osyndaǵy kıno fakýlteti ǵana. Osydan shırek ǵasyr buryn Almaty teatr jáne kórkemsýret ınstıtýty «Qazaq memlekettik teatr jane kıno ınstıtýty» bolyp qaıta qurylǵanda, osy fakýltettiń ashylýyna kúsh-jiger jumsaǵan edik. Buryn elimizde daıyn­dalmaǵan kıno salasyndaǵy 12 mamandyqtyń búgin qalyptasyp-damyp jatqany qýantady. Ol, árıne, ońaı bolǵan joq. Sebebi qaı mamandyqqa bolsyn sertıfıkat, túrli qujat, eń bastysy, kásibı oqytýshy kerek. Kedergiler kóp boldy. Bilim mınıstrligi aıtqanǵa kónetin kórshi emes. Sodan kóz kórgen Máskeýge baryp, VGIK-tiń esigin tozdyryp, kerek qujattardy jınaǵanbyz... Alaıda ony bilip, baǵalap jatqan jan joq. «Bir kem dúnıe» dep Sheraǵań aıt­paqshy, ishten tynamyz. Aıtpaqshy, ótken jyldyń sońynda «Eýrazııa kınofestıvali» 16-ret ótti. Qýanysh pen ókinishke toly kıno toıynan kóńilim qulazyp qaıtty. Alys-jaqyn elderdiń jańa týyndysyn jaqsy tamashaladyq, biraq áriptesterimiz sharaǵa boıkot jarııalap, kelmeı qaldy. Endi oılańyz: úzeńgiles áriptesterdiń kelmegeninen kim utty? Kim utyldy? Aıtpasa da túsinikti. Kınogerler búginde jabyrqaýly. Ishte qara qazandaı ókpe-naz, qala berdi ashý-yza bar. Sebebi búginde kásibı mamandar, shyǵarmashylyq tulǵalar dalada qalǵan. Eń negizgisi – qazir kıno túsirý qııamet-qaıym. Rejısserler aldymen ssenarııdi Prodıýsserlik ortalyqqa ótkizedi. Ondaǵy sarapshylardy Mádenıet mınıstrligi bekitedi. Mine, bul – naǵyz azap. Aldymen sarapshylardyń sapasyna, olardyń biliktiligi men bilimdiligine qarap jatqan jaýapty oryn joq.

Byltyrǵy bir jaǵdaı áli esimde. Sarapshylarǵa bas-kóz bolyp otyratyn tóraǵa. Osy talappen Orta­lyq Qazaqstan­nyń Halyq ártisi, Mem­le­kettik syılyqtyń laýreaty, teatr jane kıno akteri, rejısser Doshan Jol­jaqsynovty usynǵan eken. Alaıda sol saraptamashylardyń ishindegi bázbireýler oǵan kúmánmen qarap, murnyn shúıirip, «Bizge jastar kerek» dep kergipti. Sebebi Doshan – «Qazaqsha túsire almasań, qalaı qazaq rejısseri bolasyń?» dep aıtyp jiberetin azýly azamat. Al álgi baıǵustyń ónerde ne bitirgenin saıtan bilsin... Eshteńe túsirmegen, eshteńe tyndyrmaǵan bireý. Osyndaı shúregeıler qazaq kınosyn órge súıreı me, bolmasa kórge súıreı me?..

Jalpy, kınony saraptaýdy, ıaǵnı pıchıngti kúzde ótkizgen jón. Tipti bolmasa qańtardan qaldyrmaǵan durys jáne túsirý kezeńine smetanyń 30 paıyzyn emes, 50 paıyzyn berý kerek. Mysaly 2022 jylǵy pıchıngtiń qarjylandyrýy tamyzdyń aıaǵynda, qyrkúıektiń basynda ǵana tústi. Biz sol azǵantaı ýaqytta Soltústik Qazaqstanda 20 kúndeı, Almaty oblysynda da 20 táýlik, Mańǵystaýda bir jetideı júrdik. Iаǵnı ekrandaǵy kórinis tek kúz aıy bolyp shyqty. Onda da qarjy bitip qalǵan soń, prodıýsser Tasbolat Merekenov tanys­tarynan qaryz aldy. Qaryz qaıtarylar, al ekrandaǵy kórinisti qaıda qoıasyń? Kórkem fılmniń kórkemdigi she? Mine, gáp qaıda jatyr. Bul suraqty bárine sala mamandary bolyp, qoǵam bolyp qarastyrǵanymyz jón.

Taǵy bir oı. Prodıýsserlik orta­lyq­tan soń, bar sheshimdi Mádenıet jáne sport mınıstrligi qabyldaıdy. Bir qyzyǵy, Parlament 2019 jyly 3 qańtar­da qabyldaǵan zańǵa 2022 jyly 11 qazand­a ózgerister engizildi. Ol zańda kınogerlerdi qatardaǵy fırmalarmen teńestirgen.

Bul sol kezdegi Mádenıet jáne sport mınıstrligindegilerdiń kıno salasynan maqrumdyǵy kınogerlerge aýyr soqqy boldy. Ras, kınogerler Prezıdentke sala basshysynyń ústinen hat túsirgen. Aqıqatty aıtyp, el basshysynan arasha suraǵan... Búginde osy zańnyń saldarynan tender degen pále kınonyń túbine jetýge shaq qaldy. Mysaly, óndiriske ketý úshin ssenarııiń keremet bolsa da, shyǵarmashylyq top smetanyń 3 paıyzyn bankke salýy kerek. Apyrmaı-aý, kıno kommersııalyq mekeme emes qoı... Ony qaıdan alady? Qaı bank oǵan kepil bolady? Bul nonsens!.. Bul – jańa oqý bitirgen jas rejısserlerdiń baǵyn baılaý. Mysaly, bizdiń túsirý tobymyz osy 3% tabý úshin, ıaǵnı 12 mıllıondy bankke salý úshin tentirep kettik. Árkimnen aqsha surap arymyzdy satyp, ala quıyn boldyq.

Al túsirý óz aldyna bir azap bolsa, ár kezeń saıyn jazbasha esep ótkizý kerek. Ony aldymen «Ulttyq kınony qoldaý memlekettik ortalyǵy», ári qaraı mınıstrlik tekseredi. Kıno túsirip jatyp qanshama túsirý tobynyń jumysy toqtap qaldy. Nemese kóktemge shegerildi. Bul degenińiz – kıno úshin bir ólip, bir tirilý. Qysqasy, osy bıýrokrattyq kedergi kóp uzamaı ult kınosynyń túbine jetýi múmkin.

Iá, qazaq kınosy talaı-talaı qıyn kezeńdi bastan keshirgen. Alaıda dál osy kezeń tym azapty, tym aýyr shaq... Búginde ekrandy tek arzanqol komedııalar jaýlap alǵan. Yrjań-tyrjań akterler. Taıaz kórinis, taqyr sıýjet, qytyqtap kúldirý. Qazaq kınosynyń atyn jamylǵan pysyqaı shoýmender endi aqsha tabýdy osylaı qolǵa alǵan. Abaıdy birjaqty oqyp, «Esektiń k... tin jýsań da mal tabýdy» meńgergen mamandar... О́zderi dán rıza. Kórermen de máz-meıram. Tek kásibı mamandar ǵana jabyrqaý kúıde. Bul tyǵyryqtan shyǵatyn jol bar ma? Bizdińshe, bar. Mádenıet jáne sport mınıstrligi men «Qazaqfılm» birigip, burynǵy zańda jiberilgen qatelikterdi jóndegeni abzal. Biz erteńgi urpaǵymyzdy, Ádiletti Qazaqstan jastaryn, otansúıgish, aqyldy, sezimtal, bilimdi bolýyn oılasaq, eń aldymen rýhanııatqa kóńil bólýimiz kerek. Bul – eń aldymen ádebıet, mádenıet, ǵylym. О́tken 30 jylda «aldymen – ekonomıka, sosyn – saıasat» dep ıdeologııaǵa atústi qaraǵandardyń qasynda boldyq. Mádenıetten, ádebıetten, salt-dástúrden jurdaı tobyr tek baıýdy maqsat etedi. Korrýpsııa degenińizdiń ózi – arsyzdyq, ashkózdik, uıatsyzdyq, toıymsyzdyq. Balany jastan jaqsylyqqa baýlý kerek desek, bul tikeleı kınoǵa, ıaǵnı anımasııa men balalarǵa arnalǵan fılmderge baılanysty. «Qarnymnyń ashqanyna emes, qadirimniń qashqanyna jylaımyn» demekshi, qazir hal surasańyz kez kelgen rejısser jylap qoıa beredi. Búginde biz Ádiletti Qazaqstanǵa zor úmit artyp otyrmyz. HH ǵasyrdyń 30-jyldary álemde alapat ekonomıkalyq daǵdarys boldy. Ásirese Amerıkada. Dál osyndaı qıyn kezde AQSh-tyń eńsesin kóterýge kıno keldi. Iá, kıno qolyn sozdy. Qazaq eliniń erteńin oılaıtyn is basyndaǵy, ıdeologııadaǵy azamattardy osy jaǵdaı oılandyrsa deımiz. Biz, eń aldymen, elimiz­diń táýelsizdigin, halqymyzdyń aýyzbirligin, ekonomıkamyzdyń órleýin, jasta­rymyzdyń bilimdi, mádenıetti, jaýap­ty bolǵanyn kórgimiz keledi deseńizder, osyǵan nazar aýdaryńyzdar! «Aıtqannyń aýzy jaman, jylaǵannyń kózi jaman», biraq problemany sol ornynda qaldyrý – bárimizge syn. «Aýrýyn jasyrǵandy ólim áshkere qylady» degendeı, jańa kelgen jas mınıstrimiz osy qordalanǵan máselege kóńil aýdarsa deımiz. Jalpy, Mádenıet jáne sport mınıstrligi keshiktirmeı salalyq odaqtyń beldi múshelerimen, kınonyń ishki máselesin jiti biletin mamandarmen arnaıy kezdesse, asa mańyzdy shara bolar edi. Qazaq kınosy – halyqtyń murasy. Muraǵa muqııat bolar kez týdy dep oılaımyz. Eger memleket dál qazir ulttyq kınoǵa kómek qolyn sozsa, kıno da elge, memleketke, ultqa qyzmet etýdiń jańa deńgeıine kóteriler edi.

Talǵat TEMENOV,

Qazaqstannyń halyq ártisi, kınorejısser