Tulǵa týraly týyndy

Zańǵar jazýshy Muhtar Áýezov bir sózinde: «Qazaqta úsh munara bar, olar: Abaı, Shoqan, Ybyraı», dep aıtypty. XIX ǵasyrda týyp, qatarlas ómir súrgen úsh alyptyń halqymyz úshin jasap ketken eńbegi ushan-teńiz. Sondyqtan da olardyń orny da, jóni de bólek.

Buǵan deıin de uly aǵartýshy týraly birneshe kórkem shyǵarma jazyldy. Sonyń ishinde Ǵafý Qaıyrbekovtiń «Dala qońyraýy» poemasy, Jaısańbek Moldaǵalıevtiń «Taza bulaq» jáne Morıs Sımoshkanyń «Qońyraý» aty romanyn aıtsaq bolady. Sonda da uly aǵartýshy­nyń ómiri men ultqa jasaǵan qyzmeti ǵy­lymı turǵyda barynsha zerdelengeni­men, kórkem shyǵarmadaǵy beınesi áli de to­lyq ashylmaǵan sekildi kórinetin. Osy bir olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa qalam terbegen jazýshynyń eńbegine tántimiz.

Biz sóz etip otyrǵan roman joǵary­da esimderin aıtqan aqyn-jazýshylar­dyń shyǵarmalaryna múlde uqsamaıdy. Mun­da avtor hronologııalyq tártippen Y.Altynsarınniń ómirindegi mańyzdy tustarǵa toqtalyp, ony aıshyqty detal, qyzyqty sıýjettermen kórkem jetkizgen.

«Keıbir tarıhı romandardyń mazmu­ny ómirlik shyndyqtan alystap ketip ja­tady. Bul týyndyda olaı emes. Shyǵarmany oqyp otyryp, burynǵy osy taqyryptaǵy týyndylarda kezdespeıtin nemese aıtylma­ǵan kóptegen áńgimeniń qamtylǵanyn baı­qaısyz. Mysaly, Ybyraıymnyń jastyq shaǵy týraly eshkim kórkem jaza qoıǵan joq. Ol balalyq, bozbalalyq kezderdi qalaı ótkizdi, qandaı oı-armany boldy, ol jaǵy kórkem shyǵarmalardyń ózegine aınalmaǵany belgili. Avtor osy jaǵy­nan kele otyryp, Ybyraıdyń mektep ashý jolyndaǵy qıyndyqtardy men bastan ótkizgen kedergilerin qyzyqty etip baıandaı bilipti», dep jazypty kitaptyń alǵy sózinde aqyn, ybyraıtanýshy Serikbaı Ospanuly.

Sondaı-aq qalamger bala kúnimizden qulaǵymyzǵa sińisti bolǵan aǵartýshynyń esimin «Ybyraıym» dep jazady. Negizi, bul durys. О́ıtkeni «Ybyraıym» – aıtýly tulǵanyń azan shaqyryp qoıylǵan esimi. Sondyqtan ony atasy, áke-sheshesi «Ybysh» dep erkeletse, jaqyn týystary «Ybyraı» dep aıtypty.

Romanda aǵartýshynyń ómirindegi buryn-sońdy aıtylmaǵan derekter men túrli sıpattaǵy talas-tartystar shyǵar­manyń kórkemdik salmaǵyn arttyryp, baıyta túsken. Bas keıipkerdiń ómir jolyn qyzyqty oqıǵalar arqyly sýretteı otyryp, shyǵarma avtory tarıhı shyndyqtan múmkindiginshe alystamaýǵa tyrysqan.

Ásirese Ybyraıymdy bala kúninen oqýǵa berip, sanaly azamat bolyp qalyptasýyna bar kúshin jumsaǵan atasy Balǵoja bıdiń bolmysy men onyń nemeresine bergen tálim-tárbıesi kórkem órilgen. Jalpy, Balǵoja da olqy adam emes. Tobyl – Torǵaı óńirine tanymal aýzy dýaly bılerdiń biri. Sol kezdegi Orynbor ákimshiliginiń aldynda bedeli de zor bolǵan. Balǵoja bı birde Orynborǵa barǵanda onda qazaq balalaryna arnap mektep ashylatynyn estip, elge qýanyp keledi. Endi myna bir úzindige zer salyńyz.

«Patshanyń meıirimi túsip, osyndaı bir keńshilik jasap jatyr eken. Aldymen sultandardyń, el ishindegi atqa minerlerdiń balalaryn oqytamyz deıdi. Sol oqýǵa men de bir balamdy beremin dep keldim. Orynbordaǵy ulyqtar qýanyp qaldy.

– Balany beremin deıdi, qaı bala aıtyp otyrǵanyń?

– Basqasyn emes, álgi Ybyshjanymdy bersem deımin... Ákesi ólgennen keıin moınyma qaryz bolyp qaldy emes pe, jylamsyratqym kelmeıdi... – deı bergen sátte Hanqojanyń ashy daýsy qulaqty jara shańq ete túskeni:

– Ne deıdi, eı, myna kók soqqan! – Qalyń qastaryn údireıte kóterip, shanshylyp qalǵan shaldyń sopaqtaý júzi kisi tiktep qaraı almastaı bolyp, lezde yzbarlanyp úlgeripti: – Orystyń oqýy dep sandyraqtaǵany nesi? Jańa ǵana «Orystyń balalary qusatyp» dediń emes pe? Endigi qalǵany sol edi», dep qarsy shyǵady. Osydan bastap el ishinde: «Bizdiń bı dep, el aǵasy dep áspettep júrgen Balǵoja orysqa ábden satylyp bolypty. Altynsary marqumnan qalǵan jalǵyz nemeresin Orynbordyń orysyna berip, kápir oqýyna oqytpaq kórinedi», degen jel sóz taraıdy.

Sonymen qatar shyǵarmada bas keıip­kerdiń ózinen basqa, kezinde oǵan qolushyn sozǵan orys oqymystylary Ilmın­skıı, Grıgorev jáne tatar oqymystysy Faıyzhanov, tikeleı basshysy bolǵan Katarınskıı jáne Torǵaı oblysynyń gýbernatorlarynyń beıneleri men esimderi sol qalpynda alynyp, bolǵan oqıǵalar tarıhı derekten alysqa ketpegen. Ybyraı Altynsarınniń mektep ashýdaǵy kórgen qıyndyǵyn sózben jetkizý qıyn. Qıyn bolsa da qalamger soǵan tózip, moıyma­­ǵan keıipkeriniń bolmysyn sheber beıne­leı­di. Ásirese kórnekti aǵartýshynyń arman-muńyn túsinbegen qazaqtyń keıbir bas kótergenderi onyń mektep ashsam degen isin keleke etip, tipti oǵan: « Bul orysqa shoqyný, kápirdiń baýyryna kirý», dep qarsylyq kórsetedi. Sonda da ol alǵan betinen taımaı, qazaqtyń balalary da «ózge jurttan kem bolmaı, bilim alsyn» degen túpki maq­satynan, ómirlik baǵytynan taımaı, jankeshtilik qadammen alǵa umtylady.              

Qorytyp aıtqanda, halqymyzdyń uly perzentiniń ómiri men aǵartýshylyq jo­lyndaǵy qyzmetin qamtyǵan tolymdy bir týyndy oqyrmanǵa jol tartty. Oqyńyz!