Kollajdy jasaǵan Qonysbaı ShEJIMBAI, «EQ»
«Sary torǵyn» – saǵynysh salmaǵy
Túpnusqadan oqyǵan kezekti áńgimeniń biri «Sary torǵyn» dep atalady. Avtory – Pıt Hemıll. Bul áńgime alǵash ret jarııalanǵannan beri áli de oqyrmannyń esinen ketken emes. Atalǵan shyǵarma 1970 jyldar tóńiregindegi Amerıka turǵyndarynyń ómirindegi sheksiz súıispenshiliktiń sımvoly. Ári áskerde bolǵandar men túrmede otyrǵandardyń týǵan aýylyna aman-esen qaıtqan áserli shaqtarynyń aıqyn kórinisi ispetti. Túrmeden bosap qaıtqan jigittiń jary aýyl syrtyndaǵy emen aǵashyna sary torǵyn baılaýy Amerıkada 1959 jyldardan buryn el arasyna keń taralǵan áńgime. 1971 jyly qazan aıynda, gazet sholýshysy Pıt Hemıll Nıý-Iork poshta gazetine osy shaǵyn áńgimesin jarııalaıdy. Ol halyq aýzynda aıtylyp júrgen áńgimeni áserli etip jazyp, jurtqa usynǵanyn baıan etedi. 1972 jyly maýsym aıynda, týra toǵyz aıdan soń, «Oqyrman» basylymy bul áńgimeni qaıta jarııalaıdy. Sol jylǵy maýsym aıynda, ABC-TV arnasy aýylyna oralǵan qylmyskerdiń ómiri týraly teatrlandyrylǵan fılm nusqasyn efırge shyǵarady. Osydan bir jarym aı ótken soń, Ervın Levın men Rassl Braýn «Emen aǵashy basyndaǵy sary torǵyn» atty ándi ómirge ákeledi.
Avtobýspen áldebir jaqqa demalýǵa bara jatqan bir top jas kóńilsiz otyrǵan saparlastaryna nazar aýdarady.
«– Úılendińiz be?
– Bilmeımin...
– Bilmegeni nesi?
– Túrmede áıelime hat jazyp, eger menimen jalǵasty úı ustaýǵa sharasyz qalyp, basqa bireýmen otasý oıy bolsa, ári turmystyń soqqysyna shydaı almasa, balalarymyz ákemiz qaıda dep surap mazalasa, meni umytyp, qalaǵan adamymen otbasyn qurýyna qarsy emestigimdi, ári maǵan budan bylaı hat jazbaýyn ótindim. Biraq, kerisinshe, ol tórt jyldan beri meniń keler jolyma qaraýmen ómir ótkizip keldi. Maǵan hat jazýdan eshqashan jalyqqan emes». Kimdi bolsa da, beıjaı qaldyrmaıtyn áńgimeniń osy tusy dep oılaımyn. Jazýshynyń el aýzynan estigen áńgimeni túrlendirip, oqyrmannyń kóńil kúıine áser etetindeı kúıde aq qaǵazǵa túsirýi – bir jaǵynan sheberlik, ekinshi jaǵynan ónerge, ómirge degen qushtarlyq.
«– Onda siz búgin úıińizge qaıtyp barady ekensiz ǵoı? Nege bilmeımin deısiz?
– Iá, – dedi yńǵaısyzdanyp. – О́tken aptada túrmeden shyǵatynym týraly estigen soń, hat jazyp, eger ol basqa bireýmen otbasyn qurǵan bolsa ony túsinetinimdi, kerisinshe, meni áli de kútip otyrǵan bolsa men kóp ótpeı úıge qaıtatynymdy aıttym. Biz buryn Bransýık aýylynda turǵanbyz, aýylǵa kireberis jerde bir úlken emen aǵashy bar bolatyn. Oǵan meni áli de kútip otyrsa, álgi emen aǵashynyń basyna sary torǵyn baılap qoıýyn, sary torǵyn kórinse men avtobýstan túsip úıge baratynymdy, eger sary torǵyn kórinbese, óz jolymmen júre beretinimdi aıtqam». Qazirgi qoǵamda qatelesken adamdarǵa degen túsinik te ózgeshe bolatyn sııaqty. Túrmede otyrǵan nemese áldebir aıypty bolǵan adamǵa ekinshi ret ómir berý, múmkindik syılaý da izgiliktiń bir túri ekenin túsinetin kez jetti. Keıipker Vıngonyń jan tolqyny, kóńil kúıiniń alaı-túleıligi osyny meńzese kerek, demek onyń álemi – qorqynysh pen úreıdiń uıasyna aınalǵan.
«Sálden soń.... avtobýstaǵylar oryndarynan atyp-atyp turdy da, shyńǵyryp, aıǵaılap, tipti keıbiri jylap ta jiberdi. Tek júdeý kóńil Vıngo ǵana únsiz, kenet ol da kaýchýk aǵashyna qaz-qatar baılanǵan sansyz sary torǵyndardy kórdi, kórdi de óz kózine ózi senbeı otyryp qaldy. Japan dalada jalǵyz ósken kaýchýk aǵashy sary torǵynmen kómkerilipti. Otyz, joq elý, bálkim, júz neshe torǵyn bolar... Sary torǵynǵa oranǵan kaýchýk japyraqtary quddy «sizdi kútip turmyz», dep turǵandaı samal jelmen baıaý terbeledi. Júzderi bal-bul janǵan jastar áli de aıǵaılap keledi. Olar avtobýstan túserde Vıngonyń qolyn kezek-kezek qysyp jatty». Máz-meıram jastar aqyry Vıngony oı arpalysynan qutqarǵandaı boldy. Qysqasha aıtqanda, oǵan jylylyq pen baqyt endi jar bolmaq. Jazýshynyń osy shyǵarmany jańǵyrtyp jazýyndaǵy maqsaty da – osy.
On jasar Gýchanyń taǵdyry
Taıvan jazýshysy San Maýdyń «Sahara áńgimeleri» atty prozalyq kitabyna onyń Sahara shólindegi kórgen-bilgenderi týraly birneshe shyǵarmasy enipti. Jazýshy San Maý 1943 jyly týǵan. О́tken ǵasyrdaǵy qytaıdyń belgili jazýshylarynyń biri. «Sahara áńgimeleri», «Jylaýyq túıeniń hıkaıasy», «Jańbyrly maýsymmen birge joǵalý», «Tymyq kesh», «Túsimdegi gúlder», «Meniń asylym» sııaqty kitaptardyń avtory. Ol 1991 jyly qaıtys bolǵan. Onyń áńgimeleri adam taǵdyryn sóz etýden jalyqpaıdy. Solardyń biri «Qolbala» atty áńgimesi. Atalǵan týyndy Sahara shólindegi álde bir eldi mekende órbıdi. Keıipkeri on jastaǵy Gýcha atty qyz. Myna dúnıeniń aq pen qarasyn endi aıyra bastaǵanda Gýchany ákesi qalyńmalǵa satyp, uzatyp jiberedi. О́rkenıetti elden baryp, mundaı josyndy túsinbeı basy qatqan San Maý Gýchanyń toıyn, qudalyǵyn qaz-qalpynda sýretteıdi.
«Biz únsizdik ishinde shaı ishýdemiz. Kenet men taǵatsyzdanyp:
– Sizder Gýchany áli kishkene dep oılamaısyzdar ma? Ol ne bári on jasta ǵoı.
– Kishkenesi nesi? Onyń sheshesi maǵan segiz jasynda turmysqa shyqqan.
Ekinshi kúni matematıkadan sabaq berip bolǵan soń, men shaı qaınatýdyń kezegi Gýchaǵa kelgenin aıttym. Sálden soń shaı ústinde oǵan bul istiń mán-jaıyn qansha qaıtalap aıtsam da, ol birden túsinip kete almady». Shyǵarmany oqı kele, órimdeı qyz Gýchaǵa janyńyz ashıdy, tipti ol hat tanyp, oqý taýyspastan qalyńmaldyń qurbany bolyp kete barady.
«– Aqymaq, sen kóp ótpeı turmysqa shyǵasyń. Men oǵan osylaısha ashyǵyn aıttym. Onyń beti batar kúndeı qyzaryp ketti de: «Qashan?» dedi.
– Ramazan aıy ótken soń. Sen kimge turmysqa shyǵatynyńdy bilesiń be?». Jazýshysy tańdandyrǵan istiń barysy osylaı bastalady. Shyǵarmany oqyp otyryp, biz bul shynaıy ómirde bolǵan oqıǵa shyǵar dep túıdik. О́ıtkeni San Maý – birneshe jyl Sahara shóline baryp turyp, sondaǵy ómirdi óz kózimen kórgen qalamger. «Biz turatyn shaǵyn kósheniń ishi «Jeep» kóligine lyq toldy. Jańasy da, eskisi de bar. Bul kórinis Handıdiń osy óńirde bedeli joǵary ekenin dáleldep turǵandaı. Joldasym ekeýmiz qudalardy qarsy alýǵa baratyn kólikke otyrdyq. Kólik toqtaýsyz sıgnal berip, qum ústinde zyrlap keledi. Erkekter sol baıaǵy áýenge salyp, Gýchanyń ápkesiniń úıin betke aldy. Burynǵy dástúrde túıege minip, myltyq atyp, shatyr tigip, qudalardy qarsy alady eken. Al qazir túıeniń ornyna «Jeep» kólikteri, myltyqtyń ornyna toqtaýsyz berilgen sıgnal almasypty. Biraq bári de mazasyz shýyl. Meni qatty tańǵaldyrǵany qudalardy kútip alǵan shaq boldy». Adam taǵdyry, kisilik quqyq, adamgershilik, bolashaq degen uǵymdar men Sahara shólindegi eski dástúrmen ómir súrip jatqan taıpalardyń arasyndaǵy jer men kókteı baılanysty oqyrmanǵa jazýshy jalǵyz áńgimesimen-aq túsindirýge tyrysady.
«Saqaldy qyz», sen qaıdasyń?
Jazýshy Nurǵalı Orazdyń eshkimge uqsamaıtyn jazý stıli, shyǵarmalaryndaǵy ómirge qushtarlyqqa úndeý ıdeıasy týraly tartynbaı aıtatyn sát keldi. Qalamgerdiń shyǵarmasyna degen oń baǵa ol ómir súrgen qoǵamǵa degen jyly kózqaras bolmaq. Jazýshynyń kóp áńgimeleriniń ishinde oqshaý turǵany da «Saqaldy qyz» týyndysy bolsa kerek.
«Sol kúnnen bastap álgi saqaldy qyzdy jaqynnan bir kórýge ańsarym aýdy da turdy. Biraq jýyq arada sonyń sáti túse qoımady. Meniń tóbem kóringennen ol qasqyrdan úrikken eliktiń laǵyndaı alystan zymyrap qashatyn boldy. Kimniń shyǵaryp júrgenin bilmeımin‚ aýyl ishinde: «Qaladan kelgen sýretshi saqaldy qyzdyń sýretin salmaqshy eken‚«degen qańqý sóz tarap ketipti». Alǵash ret «Saqaldy qyzdy» oqyǵanymda, ón-boıymdy bir sýyq aǵys syzyp ótkendeı bolyp edi. Nege dersiz? Shyǵarmanyń taqyryby da, aıtar oıy da oqyrmandy beıjaı qaldyrǵysy kelmeıdi. Men bul áńgimeni kınoǵa suranyp turǵan shyǵarma der edim.
«Ondaı oı meniń basyma kelmegen. Kúldim de qoıdym. Alaıda saqaldy qyzdyń túrin jaqynnan bir kórsem degen ańǵal áýestigim aýyl ishinde alypqashpa áńgime týǵyzǵanymen qoımaı‚ onsyz da kóldeneń jurttyń kózi men sózinen seskenip ábden júıkesi juqarǵan beıshara qyzdyń janyn jaralaǵanǵa uqsaıdy. Men ony, biraq keıin bildim‚ kesh bildim...». Nurǵalı Oraz ne jazsa da, sendirip jaza alady. Qoǵamnan, adamdardan jasyrynyp ishqusalyqpen ómir súrip júrgen saqaldy qyzdar aınalamyzda kóp shyǵar, kim bilsin? Biraq olardyń taǵdyryn aq qaǵaz betinde sóılete alatyn Nurǵalı Oraz syndy sýretkerler kerek-aq.
«– Eger... eger, – dedi ol qaıtadan býlyǵa sóılep, – siz meniń sýretimdi salatyn bolsańyz bar ǵoı, onda... onda men ólemin!
Ol kemseńdep jylap qoıa berdi. Muny kútpegen men múlde sasqalaqtap qaldym». Osy tusta jylap qoıa bergen keıipker emes, biz shyǵarmyz degen úreıli oı sap ete túsedi. Avtordyń qalamy bizdi bir bólek, saqaldy qyzdy bir bólek etip sýretteýge umtylys jasaıdy. Adam janyn túsinýge tyryspaıtyn qoǵamda ómir súrip jatqan biz úshin munyń bári qısynsyz oıdyń jıyntyǵy sııaqty kórinetin shyǵar, biraq, izgilik alańynda bári aıqyndala túserdeı.
«Qonaqúıdiń balkonyna shyǵyp, túnniń beımezgil ýaǵy bolsa da qyzyq-dýmanǵa toımaı, saýyq-saıran salyp jatqan qalanyń qyzyldy-jasyldy shamdaryna qarap: «Saqaldy qyz, sen qaıdasyń qazir? – dep oıladym ishteı tolqyp. – Osy qalada turasyń ba?..». Keıipkermen ilesip, saqaldy qyzdy kún men tún de, jazýshy qalamy da, oqyrman oıy da izdep júrgen syńaıly. Rasynda, sen qaıdasyń, saqaldy qyz?
«Ystanbul baqyty» – qutqarylǵan Márııam
Túrik jazýshysy Zúlfo Lıvanelıdiń «Ystanbul baqyty» atty romany da áıel adamnyń taǵdyryna qurylǵan tamasha shyǵarma. Biz atap otyrǵan kitap avtordyń pasportyna aınalǵan týyndy, eń aldymen, Túrkııada, sosyn Eýropa men Batysta arty-artynan basylyp, birneshe halyqaralyq syılyqty enshiledi. Otyz eki taraýdan turatyn «Ystanbul baqyty» úsh keıipkerdiń úsh baǵyttaǵy ómirin birinen soń birin alma kezek baıandap, oqyrmandy jetelep otyrady. Áý basta úsh keıipker de úsh túrli adam retinde qarapaıym ómir súredi, al oqıǵa órbı kele úsheýiniń taǵdyry bir-birine baılanysyp ketedi. Bas keıipkerdiń esimi – Márııam. Ol on bes jasta. Anasy ony ómirge ákelerde qaıtys bolǵandyqtan, aýyldastary ony qyrsyqty qyz retinde kórip, ómirge artyq adam sanaıdy. Jarynan aıyrylǵan ákesi aǵasymen birge bir úıde turady. Onyń aǵasy aýyldyń ımamy. Solaı bola tura ımam inisiniń qyzynyń aryn aıaq asty etedi. Oqıǵa osy jerden bastalady. Din qursaýynan shyǵa almaǵan aýyldaǵylar jas qyzdyń ólýin tileıdi. Biraq Márııamnyń ómir súrgisi keledi, onyń kúresi bastalady. Oqıǵa órbı kele ony áskerden qaıtqan nemere aǵasy ákesiniń buıryǵymen Ystanbulǵa aparyp, óltirmekshi bolady. Ystanbulǵa barǵan soń bári basqasha bolady.
Al ekinshi keıipker Ystanbul ýnıversıtetiniń professory Irfan. Ol bárinen báz keship, ómirden túńiledi de, bir qaıyq jaldap, jalǵyz ózi Egeı teńizine sapar shegedi. Kenetten ol basyna is túsken Márııamǵa kezdesip qalyp, oǵan kómektesedi. Tipti ony ózinshe oılaı alatyn, sabyrly da, aqyldy adam qalpyna túsiredi. Eń bastysy, ony dinniń qursaýynan aman-esen alyp shyǵady. Úshinshi keıipker ımamnyń áskerden qaıtqan uly – Jamal. Ol Márııamdy óltirmekshi bolǵanymen, oǵan qoly batpaıdy. Eń sońynda ol bárin anyq biledi, ákesiniń abyroısyz áreketine kózi jetedi. Avtordyń sheberligi sonda keıipkerler keıde óz isine ózi ókinishpen qaraıdy, biraq bárin de bolashaqqa, erteńge degen úkili úmit jeńedi de, alǵa jeteleı beredi. Márııamnyń basyna túsken is arqyly jazýshy Túrkııanyń shyǵysyndaǵy ásire dinshildik pen ádiletsizdikterdi aıaýsyz synǵa alady. Din men dástúr qatar júrmese, onyń sońy zardappen, azappen, tipti adamdardyń birin-biri qorlaýymen aıaqtalatynyn ashyq aıtyp otyr.
Qalaı desek te, bir adam – bir taǵdyr. Al ony qalaı jazý, oqyrman sanasyna qalaı jetkizý qalamgerlerdiń sheberligine baılanysty. Biz sóz etken ár ulttyń jazýshylary bir-birin tanymaıdy, tipti olar biriniń shyǵarmasyn biri oqyp ta kórgen joq. Biraq jazǵan áńgimeleriniń aýany bir jerden shyǵyp otyrady. Bul da taǵdyr isi me dersiz. Múmkin olar «Adamdar taǵdyr dep júrgen nárse, shyn máninde, olar jasaǵan aqymaqtyqtardyń jıyntyǵy ǵana» degen Artýr Shopengaýerdiń aıtqanyn aqıqat kózimen, keıipker is-áreketimen dáleldegisi de kelgen shyǵar.
