Ǵylym akademııasy qandaı bolýy kerek?

Kóshirip alýshylarmen kúres

Muhtarbaı О́TELBAI,

fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi:

– Aldymen otandyq ǵylymnyń aýylynda taırandap júrgen ǵalymsymaq­tardan arylý kerek. Ǵylymǵa aqsha kóp bólingen saıyn bul tóńirekte ǵalymsymaqtar kóbeıip ketedi. Shamaly ýaqyttan keıin qarasyn batyrady. Soǵan qaraǵanda, basqa jaqtan da ná­pa­qa tabatyn sekildi ǵoı. Al naǵyz ǵalym­­dar salanyń otymen kirip, sýymen shyǵýǵa bel baılap, qala beredi. So­lar­dyń arqasynda ǵylym damıdy. Men Ulttyq ǵylym akademııasynyń bir­ne­she basshysyn kórdim, birazymen qatar jumys istedik. Bul rette О́mirzaq Sultanǵazınnen keıingi basshylar akademııanyń jumysyn aqsatyp aldy der edim. Ǵalymdardyń ishinde máselege úlken jaýapkershilikpen qaraıtyn, aqty aq, qarany qara dep ádilin aıtatyn adamdar bar. Mine, kóp jaǵdaıda solar mekeme basshylarynyń «josparyn» júzege asyrýǵa kedergi keltiredi. Olardy aınalyp ótý úshin akademııa prezıdentteri ǵalymdardy prezıdıým arqyly ótkizý degen talapty oılap shyǵardy. Aldymen osyny toqtatý kerek. Ataqty ońdy-soldy tarata berý­diń jóni joq. Máselen, Reseıdegi ushqysh­tardyń birde bireýi akademık emes, al bizdegi ushqyshtardyń bári – akademık. Olardy halyq onsyzda syılaıdy, qurmetteıdi. Endeshe, mundaı ataqtyń olarǵa ne keregi bar?

Akademııanyń jumysy onyń basshysyna tikeleı baılanysty. Endigi jerde el Prezıdentiniń ózi taqta jeti jyl ǵana otyratyn boldy. Sol sekildi akademııa prezıdentiniń uıymdy basqarý merzimine qatysty da ortaq talap kerek. Menińshe, Ǵylym akademııasynyń basshysy jáne rektorlar bir orynda 4-5 jyldan artyq otyrmaýy kerek. Basshy uzaq otyrǵan saıyn onyń aınalasyna ylǵı «tilalǵyshtar» toptasady. Olar prezıdıýmda otyryp, kim kóringendi múshelikke qabyldaı beredi. Aıtalyq, ózim biletin matematıka baǵyty boıyn­sha da kandıdattyqqa jaramaıtyn «ǵalymdar» qabyldanyp ketti. Osynyń bári ǵylymǵa jasalǵan qastandyq. Olar ǵylymı jumystaryn basqalardan kóshirip alý arqyly qatarǵa qosylady. Kóshirmemen aınalysatyndardy ashyq jarııalap, akademııanyń ǵylymı sessııa­synda keshirim suratqan jón. Bir mysal aıtaıyn. Bir shákirtimniń shákirti maǵan matematıkadan qazaqsha jazylǵan ǵylymı jumysyn kórsetti. О́te jaqsy jazylǵan eken. Qýanyp qaldym. Sóıtsem ol basqa bir ǵalymnyń ǵylymı jumysyn urlap, shet tiline aýdaryp, óz atymen jarııalap jiberipti. Keıin álgi jigit meniń taǵy bir shákirtimnen keshirim surady. «Menen keshirim suraǵanyń túk emes, ózgelerge úlgi kórsetkiń kelse, el gazeti «Egemen Qazaqstanǵa» maqala jazyp, jalpaq jurttan keshirim sura», dedim. Shyr ete tústi de: «Men nege keshirim suraımyn, maqtaýly rektorlar da ǵylymı jumysyn kóshirip alady ǵoı, aldymen solar keshirim surasyn» degende aýzyma qum quıyldy. Mundaılarmen kúresý múmkin emes. Osyndaı ǵalymsymaqtar bolashaqta aldymen akademııanyń, sosyn qazaq ǵylymynyń jumysyna, damýyna kedergi jasaıdy.

Ǵylym – qoǵam úshin

Mámbet QOIGELDI,

tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor, Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi:

– Gýmanıtarlyq ǵylymdardyń ókili retinde mynalardy aıtqym keledi. Ulttyq ǵylym akademııasy ulttyń qazirgi suranysyna jaýap bere alatyn deńgeıde bolǵany durys. Bizdiń zamanymyz – jaı emes, kúrdeli de qaıshylyqty zaman. Ǵylymnyń ár salasy boıynsha qorytyndy, tujyrym bolýy kerek. Al budan ada bolsa, ol eshqashan Ǵylym akademııasy bola almaıdy. Biz osy úrdisten keıingi jyldary aıyrylyp qaldyq. Bul jaqsy nárse emes. Sony moıyndaýymyz qajet. Sondyqtan Ulttyq ǵylym akademııasy qazaq qoǵamy qandaı baǵytta damýy kerek, onyń aldynda qandaı mindetter tur degen máselelerdi anyqtap alǵany jón. Áıtpese, ol óz mindetin oryndaı almaıdy. Gýmanıtarlyq ǵylym salasynda Tarıh ınstıtýty, Saıasattaný ınstıtýty, Fılosofııa ınstıtýty, Til bilimi ınstıtýty, Ádebıet jáne óner ınstıtýty sııaqty ǵylymmen aınalysatyn uıymdar bar. Osylardyń bári qosylyp, atalǵan máselelerdi qorytyp, anyqtaı alsa – onda óz mindetin oıdaǵydaı atqarǵany. Al kerisinshe bolsa, olar týraly qandaı pikir aıtýǵa bolady? Kezinde Ǵylym akademııasy qalyptasqan kezde osyndaı fýnksııalardy oryndaǵan. Biraq kóp ótpeı ǵylym ordasynyń qolyn qaǵyp, jolyna kese kóldeneń turdy. Sony oryndaýǵa kirisken ǵalymdardy 25 jyldan sottady. Al qazir ondaı jaǵdaı joq. Qalaı bolǵanda da, bul uıym ulttyń aldynda rýhanı, saıası, áleýmettik turǵyda qandaı mindetter tur, sony anyqtaǵany abzal. «Ǵylym – ǵylym úshin emes, ǵylym – qoǵam úshin» degen kózqarasta jumys isteýi kerek.

Syn aıtqannyń saǵyn syndyrady

Aıgúl ISIMAQ,

fılologııa ǵylymdarynyń doktory:

– О́rkenıetti elderde bizdegi sııaqty ǵylymı eńbekteri tanylmaǵan, óz elin­de ǵalym retinde moıyndalmaǵan adamdar­dy akademııaǵa múshe etip qoıý múmkin emes. Osy turǵydan qazir kim bolsa sol akademıkpin dep ózin jarııa etkende qaıran qalamyn. Qasymda júrgen, ózi ǵana biletin bir-eki dıssertasııalyq monografııanyń avtory da baıaǵyda akademık bolyp alypty. Meni shetelde dáris bergende «qazaq ǵalymy» dep tanystyrady. Budan artyq abyroı joq dep sanaımyn. Sheteldikter keıde meni «qazaqtyń biz biletin akademıgi» dep jatady. Sonda «men qazaq Ǵylym akademııasynyń múshesi emespin» dep jaýap beremin. Akademııa basshylarynyń yńǵaıyna jaqpaǵan soń, Ádebıet teorııasy bóliminen yǵystyrylǵanymdy bári biledi. Sonyń saldarynan birneshe ǵylymı dıssertasııa qorǵalmaı qaldy. Olar maǵan emes, men tańdaǵan taqyryptarǵa qarsylyq bildirip otyr. Sondaǵy oılaǵandary – sol kez­degi resmı bıliktiń jáne ózderiniń jaǵdaıy. Bulardyń eń basty sharty – júıeniń tártibimen júrý. Ǵylym akademııasyn ózgertemiz desek, aldymen osyndaı dúnıeni tyıý kerek. Bul jerdiń «Akademııaǵa syn aıtqan ǵalym eshqashan oǵan múshe bolmaıdy» degen jazylmaǵan zańy bar. Mundaı zańǵa Ádiletti Qazaqstanda oryn joq. Zaman ózgerse de akademııa júıesindegi keńestik tártip ózgergen joq. «Akademık» ataǵyn ıelený – ony alýǵa yqpal etken adamnyń ómir boıy quly bolý degen sóz. Odan keıin eńbekaqy óle-ólgenshe júredi, prezıdenttik emhananyń qaraýynda bolady, qaıtys bolsa Ǵalymdar úıinen shyǵarylady, akademıkke kóshe, mektep, joǵary oqý orny ataýy tezirek beriledi. Osynsha «jeńildikterge» ıe bolýdy óz basym uıat sanaımyn. Memleket bıýdjetinen, jetim men jesirdiń aqysynan búginge deıin óz elimizde ǵylymı eńbegimen tanylmaǵan akademıkterge atalǵan bonýstarǵa qosa, stıpendııa berilýine qarsymyn. Sondyqtan akademııaǵa túbegeıli ózgerister qajet dep sanaımyn.

Materıaldyq-tehnıkalyq baza mańyzdy

Qýatbek DÚISEN,

jas ǵalym:

– Ǵylym orda­synyń memlekettik mártebege ıe bolýy eleýli oqıǵa. Degenmen bul már­te­beniń artynda aýqymdy jumys bar eke­nin umytpaıyq. Ǵylym ordasynyń zańdy tulǵa retinde ózgerýi aldymen oǵan quqyqtyq deńgeıde transformasııalanýyna ákeledi. Sebebi uıymnyń jańadan alǵan mártebesi zańnama sheńberinde memleket tarapynan qoıatyn talaptarǵa saı bolýdy mindetteıdi. Soǵan sáıkes ǵylym ordasynda ishki ózgerister áldeqashan bastalyp ketken sııaqty. Bul istiń qandaı nátıje bererin alda kóre jatarmyz. Qazirgi tańda Ǵylym akademııasy sheńberinde ǵylymdy damytý úshin jumys úderisterin ǵylymı qyzmetkerler úshin qolaıly jumys ortasyn qalyptastyrýdan bastaǵan jón sııaqty. Bul jumystar ınfraqurylym, ǵımarat, kommýnıkasııalar, zerthanalar jáne olardyń jabdyqtalýy, vırtýaldy jumys ortasy, ǵalymdarǵa arnalǵan sıfrlyq ónimder, quqyqtyq qoldaý jáne ózge de baǵyttardy qamtýy qajet. Sebebi qazirgi jahandanýdyń damý barysy ǵylym salasynda asa kúrdeliligimen jáne ártaraptanýymen erekshelenedi. Bul jaǵdaı ǵylym ordasynan ishki úderisterdiń avtomattandyrylýyn talap etip otyr. Sondyqtan álemdik ǵylymdaǵy joǵary básekelestik jaǵdaıynda jyldam áreket ete bilip, jumys úderisterin meılinshe avtomattandyrý mańyzdy.

Qalaı aıtsaq ta, Ǵylym akademııasy­nyń basty mindeti ǵylymdy damytý ekeni anyq. Al bizdiń akademııa ulty­myz­­dyń, memleketimizdiń ǵylym sala­sy­nyń aıaq alysyn jedeldetýine qandaı qadamdar jasaıtynyn bolashaq kórsete jatar. Qaıtalap aıtaıyq, ǵylym­syz el – qanatsyz qus. Tutas eldiń ǵyly­mynyń taǵdyry qolynda turǵan Ulttyq ǵylym akademııasy ózge ozyq elderdiń tájirıbesinen túıin túıip, qazaq ǵylymyn damytýǵa taýdaı úles qossa deımiz. О́ıtkeni ǵylym – ult, ult – ǵylym.

Daıyndaǵan

Dúısenáli ÁLIMAQYN,

«Egemen Qazaqstan»