Parıjge kelgen jetpis jastaǵy Paýstovskıı ınsýlt alǵan soń tez sharshap, suhbat ataýlydan qashyp júrdi. Jýrnalıster qonaqtar toqtaǵan qonaqúıdiń aldyna kúnde jınalyp, qaýmalap alatyn. Erte jaryqta qonaqúıden únsiz shyǵatyn ol Parıjdiń maıda kóshelerine sińip ketedi eken. Jazýshy, eń aldymen, bazarǵa baryp, ár buryshtan shýyldasyp jatqan halyqtyń dıalekt sózderin tyńdaıdy. Sosyn Senaǵa jaıaý tartyp, bir kitap dúkeninen ekinshisine sendelip júredi. Parıjdiń qońyrqaı kóshelerindegi kózge túspeıtin bir kafede tamaqtanady.
Sóıtip júrgen Paýstovskıı, tek bir jýrnalısten bas tarta almapty. Ol jazýshynyń fransýz aýdarmashysy Lılı Denı bolatyn. Denı orys klassıkasynan 200-ge jýyq shyǵarmany tárjimalaǵan. Suhbat kameraǵa jazylyp, keıin jazýshy ómirden ótken soń – 1968 jyldyń shildesinde jaryq kórdi. Al Parıjdegi áńgime Reseıde tek 1990-jyldary ǵana basylyp jatty. Az danamen jarııalanǵan suhbatty sol ýaqytta kóp adam oqı da almady.
Lılı Denı men Konstantın Paýstovskıı.
1962 jyldyń qysy
Men ony qonaqúı bólmesinen taptym. Kúrteshe kıgen kishkentaı adam oryndyqta otyr eken. Jup-juqa júzindegi tereń ájimder kúzgi japyraqtyń tamyryndaı jaıylady. Suhbatty neden bastaýym kerek? Onyń bos sózdi unatpaıtynyn bilemin.
Sonda men oǵan qarap jaı ǵana jymııa saldym. Áńgimemiz bastalyp ketti.
– Parıjge dárigerlerden qashyp kelipsiz. Bul qalaǵa nege osynshalyqty qumarsyz?
– О́ıtkeni bul meniń bar ómirimniń armany edi. Siz Parıjdiń biz úshin ne ekenin, fransýz mádenıetimen qanshalyqty tárbıelengenimizdi bilmeısiz ǵoı.
– Sonymen Parıj siz oılaǵandaı ma eken?
– Men mundaǵy árbir tasty oısha biletinmin. Biraq bul shahardyń sulýlyǵy – onyń óńsiz tumandarynda. Mine, men Lývrǵa baramyn, zaldardy aralaımyn, oılanamyn, sanam sergip qalady. Biz úshin stalındik kezeń qandaı bolǵanyn eshkim bilmeıdi. Ol mıllıondaǵan adamǵa moraldyq zııan shektirdi.
– Osyny aıtyp, KSRO jaýlaryn qýantasyz ǵoı.
– Bul jaǵdaıda olar apatty jasaǵandardyń ózderinen artyq emes.
– Munyń bárinen qalaı óttińiz?
– Men ǵana emes, Kaverın, Shklovskıı, Vsevolod Ivanov, Kazakevıch, Ahmatova. Jas kezimizde «ajal kelse, kúlip turyp qýamyz» deýshi edim. Biraq qazir kúlki de kúshsiz bolatyn ýaqyt keldi. Bilmeımin, tipti... Bálkı, aman qalǵanymyz jaı ǵana kezdeısoqtyq shyǵar. Oǵan qosa, men árqashan Máskeýden múmkindiginshe alys júrdim.
– Osynyń bári bir kúni qaıtalanýy múmkin dep oılamaısyz ba?
– Jeke basqa tabyný dáýirinde bolǵan barlyq dúnıege zııansyz, tipti tabysqa jetýge tyrysatyn adamdar bar. Biraq olar Stalındi aqtaǵan saıyn jeke basqa tabyný qurbandaryna, qarapaıym adamnyń ar-ojdanyna qatysty sumdyq áreket jasaıdy. Basqalar bárin umytqan jaqsy deıdi. Joq! Eger adamdar bárin sol sátte umytatyn bolsa – olarǵa shyndyqty aıqaılap aıtý kerek, ony barlyq kezde hám barlyq jerde qaıtalaý kerek. Bul ótkenniń qaıtalanbaýyna kómektesedi. Buzylýlar bola ma? Múmkin. Alaıda batyldyq jazýshynyń úshinshi ustanymy dep beker aıtylmaǵan.
– Nege sizderde qazirgi fransýz ádebıetin az aýdarady?
– Munyń jaýaby qarapaıym. Jıyrmasynshy sezge deıin bári «Batys ýyn» taratýdan qoryqty. Men optımıspin jáne parasattylyqqa senemin. О́mir óte baıaý aǵyp jatyr, sonda da onyń aǵynyn keri qaıtarý múmkin emes. Meniń oıymsha, sizder bizge sózbe-sóz kirip kelesizder. Biz naǵyz renessanstyń, orys prozasynyń jańa altyn dáýiriniń aldynda turmyz. Bul úshin ekijaqty aýdarma erkindigi asa qajet. Sondaı-aq men bári aıta alatynyna jáne aıtylatynyna senemin. Demek biz sizderdi kóbirek oqıtyn bolamyz... Negizi ádebıetterimizdiń jany ártúrli, desek te biz qyryq jyl boıy mádenıetti saqtaýdy basty maqsat ettik.
– Ádebıettiń maıtalmandary dep kimderdi aıtasyz?
– Merıme, Flober, Mopassan.
– Al orys jazýshylarynan she?
– О́zim óte jaqyn aralasqan Isaak Babel jáne Goncharov pen Dostoevskııden basqa klassıkter.
– Nege Dostoevskıı men Goncharovtan basqa?
– Bul kásibılik máselesi. Basqa jazýshylar meni jazýǵa shabyttandyrady. Al Dostoevskııdi oqysam, qolymnan qalamym túsip kete beredi.
– Sebep?
– Men Dostoevskııdiń talantyn joqqa shyǵarmaımyn, biraq bárine belgili, onyń jazýy tym qońyrqaı, muńdy. Onyń keıipkerleriniń kóbisin qabyldaımyn: tek Karamazovtyń ákesi men Smerdıakovtan basqa – bul sumdyq aýyr. Jańa aıtqanymdaı, men optımıspin, tipti naǵyz romantıkpin deýge de bolady. Árıne, ár dúnıeni dál sol qalpynda kóremin, biraq men ómirdi súıemin, sol úshin maǵan aınalamdaǵy kez kelgen detal qymbat. Sizge bir nárseni moıyndaıyn, eger men bir jaǵdaılarda tartynyp, ıakı kúmándanyp jatsam, ózime suraq qoıamyn: «Al sen jıyrma jasyńda ne ister ediń?» Sóıtip, sheshimge kelemin.
Parıj. 1968 jyl.
P.S. Sol Paýstovskıı Muhtar Áýezovtiń uly Eldar dúnıege kelgende kúmis qasyq syılaǵanyn bilemiz. Balaǵa esim qoıylmaǵandyqtan, qasyqqa «Ekinshi Muhtarǵa» dep jazý jazdyrypty. Iá, Áýezov pen Paýstovskııdiń taǵdyry Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń alǵashqy jyldarynda toǵysty. Paýstovskııler otbasy 1941 jyly Qazaqstanǵa evakýasııalanǵan kóptegen óner jáne mádenıet qaıratkerimen birge Almatyǵa keledi. Bul týraly Rımma Artemevanyń «Konstantın Paýstovskıı. Povoroty cýdby» atty maqalasy bar. Onda «Paýstovskıı jaqyn dosy Rývım Fraerman men uly Vadımge Almatydaǵy ómiri týraly jazǵan hatynda: «Qazaq jazýshysy Muhtar Áýezov degen ǵajap adamnyń úıinde turyp jatyrmyz. Ol bizge bir bólmesin bosatyp berdi», deıdi delingen.
