«Ol qandaı zárýlik?» deısiz ǵoı. Naqty mysal keltireıik. Osy jyldyń aqpan aıynda bizdiń gazetke jahan nazaryndaǵy ekologııalyq jobany qolǵa alǵan jambyldyq ǵalym Marjan Qalmahanova týraly maqala shyqty. Tilshimen tildesken hımık bir sózinde zerthanada zertteý jumystaryn júrgizý úshin Portýgalııaǵa attanǵaly jatqanyn aıtypty. Sóıtse, bizdiń elde tıisti zertteý jumystaryn júrgizýge arnalǵan zerthana qurylǵylary joq eken. Olardy shetelden tapsyrys arqyly aldyrý kerek. Alaıda sol tapsyrystyń ózin tapjylmaı birneshe aı kútýge týra keledi. Bul aralyqta qanshama ýaqyt zaıa ketetini túsinikti. Sondyqtan jumysty toqtatpaýǵa nıetti ǵalym Portýgalııadaǵy Bragansa polıtehnıkalyq ýnıversıtetin betke alýǵa bekingen eken.
Odan beri de birneshe aı ótti. Marjan áldeqashan elge oralǵan da shyǵar. Al shetelden tapsyrys bergen qurylǵylarynyń aman-esen jetkeni ıa jetpegeni bizge beımálim. Bizge málimi – bul bir ǵana Marjannyń basyndaǵy jaǵdaı emes. Bizdegi irgeli ǵylymda júrgen ǵalymdardyń birazy ýaqytty tekke joǵaltpas úshin shetelmen eki ortada dál osylaı sabylýǵa májbúr. Demek ǵylymı ınfraqurylymdy damytý mańyzdy. Buǵan el bıligi erekshe kóńil bólip otyrǵanyn da bilemiz. Endi nátıjesin kúteıik.
Dál osy máselege basqa qyrynan kelsek deımiz. Qaısybir kúni bir áriptesim Nazarbaev ýnıversıtetinde jumys isteıtin aty alysqa taraǵan ataqty ǵalym Nurshat Nurajymen dıdarlasyp qaıtty. Bul kisi de sóz arasynda zertteý jumysyndaǵy zárýlikterge toqtalǵan eken. Sóz joq, qazir Qazaqstanda Nazarbaev ýnıversıtetiniń ǵylymı ınfraqurylymymen talasqa túsetin zerthanalar joqtyń qasy. Biraq kez kelgen damyǵan eldiń ǵylymı áleýetimen ıyq tirese alatyn, sońǵy úlgidegi qurylǵylarmen jabdyqtalǵan bul ýnıversıtette de ǵylymı jumystar júrgizýdiń óz qıyndyǵy bar eken. Máselen, munda ǵylymı zertteý jumystaryn júrgizýge qajetti reagentter jetispeıdi. Bylaısha aıtqanda, qurylǵy bar, shıkizat joq. Bile bilsek, bul – memlekettik másele. Elde joq reagentterdi syrttan aldyrýdyń mashaqaty kóp. Eń jamany – ǵalymdardyń ony aılap emes, jyldap kútetindigi. Al pandemııa kezindegideı logıstıkalyq tizbek buzylsa qaıtemiz? Alys-beristiń bári alamat qıyndyqqa aınalatyn mundaı qysyltaıań shaqta ǵalymdar ne isteýi kerek? Bıliktiń nazary ǵylymǵa aýyp turǵan qazirgi sátte osy bir máseleni de rettep alǵannyń artyǵy bolmas.
Bul máseleni sheshýdiń túrli joly bar. Sonyń birin bizge genetık Maqsat Jabaǵın aıtyp berdi. Ǵalymnyń aıtýynsha, zertteý jumystaryndaǵy zárýlik máselesin ýaqytsha aınalyp ótip, otandyq ǵylymdy durys jolǵa túsirgenshe shet memleketterden bizdegi zerthanalardyń fılıaldaryn ashý kerek. Sonda zerthanalyq qural-jabdyqtardyń jetispeýshiligi, zertteý jumystaryna qajetti reagentterdiń tapshylyǵy sekildi máseleler ózdiginen retteledi. Kerek jabdyqty, qajet reagentti fılıal ashylǵan memleketten-aq satyp ala salýǵa bolady. Onyń ústine qural-jabdyqty sol eldegi zerthanalardyń birinen jalǵa alýǵa da jol ashylady. Eń bastysy, bizdiń ǵalymdar únemi ǵylymı damýdyń aldyńǵy shebinde júrýge múmkindik alady. Sheteldik ǵalymdarmen qatar júrip, qatar qımyldaýdyń ózi úlken olja ǵoı. Sonymen qatar mundaı qadam ázirge elge qaıtqysy joq sheteldegi qazaq ǵalymdaryn otandyq ǵylymǵa jumyldyrýdyń da taptyrmas joly emes pe?!
Bizdiń halyqtyń tanym-túsinigine salsaq, ádette shetelden fılıaldy tek úzdik mekemeler ǵana ashady. Sol tanym-túsinikpen qarasaq, otandyq zerthanalardyń AQSh-tan ıa Fransııadan fılıal ashýy áli oryndalmaıtyn dúnıe sekildi bolyp kórinedi. Ári muny el halqynyń qabyldaı qoıýy da qıyn. Qarjy jymqyrýdyń kezekti bir amaly dep qaraýy da yqtımal. Degenmen otandyq ǵylym úshin osy bir qadamǵa barǵannyń da aıyby joq sekildi. Onyń ústine bul ózi álemdik tájirıbe bolsa nesi bar. Máselen, Eýropalyq molekýlıarlyq bıologııa zerthanasy Germanııadaǵy, Fransııadaǵy, Italııadaǵy, Ulybrıtanııadaǵy fılıaldaryn aıaqtan qaz turyp ketkennen keıin emes, damýǵa endi bet alǵan eleń-alań shaqta ashyp, irgeli zerthanaǵa aınalǵan. Úzdikterdiń úlgisin bizdiń de qoldanǵanymyz jón-aý. Sonda Prezıdent aıtqan «kóshke ilesetin emes, sol kóshti bastaıtyn» el atanýǵa múmkindigimiz artary anyq.
