«Ámirqan bıdaıyǵynda» ne jazylǵan?

Osyǵan baılanysty kitap­tyń «Bastyrýshydan» degen alǵashqy taraýynda mynadaı tú­sindirme berilgen: «Qazaqtyń qara sharýalary áli egistik isine jattyqqan joq. Suly, tary, bıdaı, arys syqyldy ósimdikterdi egedi. Biraq olardy durys egip, durys orýdyń jolyn áli durys túsinip bolǵan joq. Shóp egý jumysyn qara qazaq sharýasy áli bilmeıdi (Syr jaǵyndaǵy jońyshqa egetinderden basqalar). Myna Ǵabıt joldastyń «Ámir­qan bıdaıyǵy» degen ki­tap­sha­sy sol shóp egý jaıynda ja­zylǵan. Buryn mundaı kitap­tar shyqqan, biraq olardyń kóbi birinshi jaqtan orys tili­nen aýdarylǵandyqtan (aýdarý­shylardyń shala­ly­­ǵy­nan), ekinshi jaqtan egis­­tikke qazaqtan góri jat­tyq­­qan orys egin­shilerine ar­nalyp­ ja­zylǵan­dyqtan, qa­zaq egin­shilerine túsiniksiz bo­lyp­ shy­ǵatyn» deı kele, qa­zaqtyń sharýa jaǵdaıyna, tur­mysyna, egistikke qanshalyq jat­tyq­qa­nyna negizdelgen kitaptar joq ekenin alǵa tartyp, jazýshy Ǵabıt Músirepovtiń osy ki­ta­by ultymyzdyń eginshi, mal­shy sharýalaryna meıli san ja­ǵynan, meıli sapa jaǵynan bol­syn aıryqsha mańyzǵa ıe eke­nin aıtady.

Sizderge tanystyryp otyr­ǵan «Ámirqan bıdaıyǵy» jazýshy Ǵabıt Músirepovtiń eń alǵashqy kitaby deýge tolyq negiz bar. Jazýshy bul kitabyn 1927 jyldyń basynda jazypty, al prozadaǵy alǵashqy týyn­dysy «Teńiz tepkisinde» atty povesi sol jyldyń kúzinde jarııalaǵan. Jazýshy Sábıt Muqanovtyń «Ǵabıt Músirepov týraly» atty qysqasha bıogra­fııa­lyq ocherkinde bul kitap tý­raly derek aıtylady. «Orynbor rabfagyn 1926 jyly bitirgen Ǵabıt sol jyl­dyń kúzinde Ombydaǵy aýyl sharýashylyǵy akademııasyna baryp oqýǵa tústi. Menimen jıi hat jazysyp turatyn ol 1927 jyldyń basynda «Ámirqan bıdaıyǵy» (amerıkanskıı pyreı) deıtin taqyrypqa kitapsha jazdy da, «Qazaqstan memleket» baspasyna jiberip, biz basyp shyǵardyq. Mende Ǵabıttiń «osy kitapshanyń aq­shasy semıamyzǵa jarty qys azyq boldy» degen haty bar». Muqanovtyń bul jaz­ǵa­nyn biz joǵarydaǵy sózimiz­ge dálel retinde ustana alamyz. Al taǵy bir derek, «Ámir­qan bıdaıyǵyn» baspadan shyǵarǵan «Qazaqstan memleket» baspasy kitaptyń alǵysózinde: «Árıne, Ǵabıt joldas buryn kitap jazyp tóselgen jigit emes. Sondyqtan keıbir jerle­rinde kemshilikter bolýy múm­kin. Bolmasa, keıbir ósimdik­ter­­diń ósý zańdaryn tolyq aıt­paýy múmkin. Biraq, jalpy alǵanda, bul kitap qazaq qara sharýasynyń sharýasyn kóterý­ge bergen aqyldyń ishindegi táýirine jatady. Bul kitapty alyp oqymaǵan eginshi, sharýa bolmaýy kerek» degen usynys sózdi ashyq jazady.

Al sol kezdegi jas Ǵabıt, bolashaq uly jazýshy Ǵabeń osy kitaby týraly sóz basynda bylaı dep jazady. «Bul kitapty jazǵanda eki maqsat kózde­dim: bireýi senderdiń egin sha­rýashylyqtaryńnyń durys jolǵa qoıylǵandyǵyn kór­setý, jerlerińniń na­shar­ly­ǵyn, kemdigin aıtý. Bul ekeýiniń zardabynan jalpy sharýashylyqtaryńnyń kóterilmeýi, eńbekterińniń ónimsizdigin dáleldeý. Ekinshisi, bul aıtqandardan qutqaratyn, sha­rýashylyqtaryńdy kóte­re­tin joldy túsindirý edi, ózimshe ekeýin de oryndadym». Mine, bul kúlli qazaq oqyrmany súısinip oqyǵan, ult ádebıetin úlken beleske kóterip ketken talantty jazýshynyń jalyndy jastyq shaǵyndaǵy júrek sózi, shyn peıili. О́zi aıtyp turǵandaı, meıli, ol ne jazsa da, elime bolsa, qazaq eginshileri men sharýalaryna paıdasy tıse degen izgi nıetpen istegeni beseneden belgili.

«Qazaq eline qandaı shóp kerek?» dep tereń tolǵanǵan jazýshy osy izdenisteriniń jaýabyn aqyry tabady. Qazaq jerine saqyldaǵan sary aıazda úsimeıtin, ystyqqa kúımeıtin, qurǵaqshylyqqa berispeıtin shóp kerek degen pátýaǵa keledi. Onyń ústine joǵaryda aıtqan shóp tuqymy shyǵymy mol, jerdi jańalandyratyn, malǵa óte juǵymdy bolýy kerek-aq. Kitap avtory eger osyndaı shópter bar bolsa, onyń ózindik qasıetteri bar ekenin de jasyrmaıdy. «Tymapıpke degen bir shóp bar, qurǵaqshylyqqa tózimsiz, tez kúıip ketedi. Biraq bul bizdiń qol emes» deı kele, «bulardyń bárinen qasıetti sanalatyn sarybas jońyshqa men ámirqan bıdaıyǵy» degen qorytyndyǵa keledi. Nege bulaı ekenin de jazýshy túsindirip jazýdan jalyqpaıdy. Sarybas jońyshqanyń shyǵymy mol, malǵa juǵymdy shóp ekeni, ystyqqa kúımeıtin, sýyqqa tońbaıtyn shóptiń biri osy degen baılam aıtylady. Onyń jeke sharýashylyqtarda, stansalarda tájirıbe-synaqtarynan ótken ósimdik ekeni avtordyń nazarynan tys qalmaıdy. Biraq bizdiń eldiń sýyǵy da, ystyǵy da basym bolǵandyqtan, jerdiń jaǵdaıyna ámirqan bıdaıyǵy eń qolaıly delinedi.

Ǵabıt Músirepov «ámirqan bıdaıyǵynyń týǵan jeri – sonaý Soltústik Amerıkadaǵy Kanada degen jer», dep ashyp jaza­dy. Atalǵan shóptiń ósim­­taldyǵy men ystyq-sýyqqa bir­deı tózimdiligi jazýshyny qyzyqtyrsa kerek, onyń paıdasy týraly kóbirek toqtalady. «Ámirqan bıdaıyǵynyń tamyry jerge ketedi de, dymdy jerdiń astynan, tereńinen alady. Solaı bolǵasyn, jaýatyn jańbyrdy kóp kóksemeıdi». Mine, osyndaı paıdaly tus­tary atalǵan ósimdikke degen túsinigimizdi arttyrady.

Bir taraýda ámirqan bı­daıyǵynyń sebilýi týraly tolyq aqparat jazylǵan, tipti onyń 12 aýdarmaly egis bolyp shyǵatyny týraly da anyq eseptik materıal berilgen. Odan keıingi taraýlarda ámirqan bıdaıyǵyn qalaı sebý, qandaı jerge egý, qaı ýaqytta ol ónim beredi, qashan shabý kerek degen suraqtarǵa tolyq jaýap aıtylǵan. Sol kezdegi qazaq eginshileri úshin jańa saýattylyq álippesi bolǵan «Ámirqan bıdaıyǵynyń» qosymshasynda mynadaı joldar bar. «Osy kúnde mynadaı bir qasıetti shóp jańadan tabylyp jatyr. Oryssha aty – Donnık, 1919 jyldan beri Sibirdiń tájirıbe stansala­rynda egilip júrse de, áli bir jerge pikir-qortyndy jı­nal­ǵan joq. Bul shóptiń ázirge ashyl­ǵan syrlary mynalar: Amerı­ka degen bir bále el ǵoı. Qazirgi bekitilip otyrǵan sózge qara­ǵanda, Amerıkanyń adamdary sol shóptiń tuqymyn ózi­miz­diń Semeı gýbernesinen ta­ýyp áketipti. Eline aparyp egip, túrli qasıetterin solar shy­ǵaryp jatyr. Amerıkada bul shópti ósip turǵan kúıinde shap­pastan, ekken jerin jyrtyp,­ balshyqtyń astyna kómip ji­ber­se, jerdiń shymyldyǵyn kúsheıtedi deıdi».

Qosh, sonymen, biz Ǵabıt Mú­si­repovtiń «Ámirqan bı­daıy­­ǵyn» paraqtap shyqtyq. Bu­dan ne túıdik, neni túsindik? Túı­genimiz ben túsingenimiz kóp-aq. Sonyń biri, bylaıǵy jerde meıli kim bolsyn, elime, jerime bolsyn degen adal nıet pen jumys isteý kerektigi. Músi­repov sol maqsatyn oryndaı al­ǵan adam retinde esimizde qal­dy. Zeınolla Qabdolov ol kisi týraly sózinde: «...Músi­re­povti maqtaýdyń keregi joq, Mú­sirepovpen maqtaný kerek»­ dep shyn baǵasyn bergeni shyndyq. Al biz úshin onyń «Ámirqan bıdaıyǵy» da qundy muranyń biri retine óz mindetin atqara beredi.