Tumsa tabıǵatty kúl-qoqys basyp barady

О́ńirdegi qatty qaldyqtardyń negizgi kó­lemin ónerkásip oryndarynan shyǵa­rylǵan kúl-qoqys quraıdy. Osy jyldyń alǵashqy jartyjyldyǵynda óndiristik qaldyqtardyń kólemi 653,3 myń tonnaǵa jetken. Kóz aldyńyzǵa elestetip kórińiz, qaıran da qaıran jer jánnaty kúl-qoqysqa bógip jatyr emes pe? Ekologııaǵa keletin zııan tilmen aıtyp jetkizgisiz. Tabıǵatqa taqsiretin tıgizip jatqan atkópir zııannan arylar kún týýy múmkin be? Osy arada kádimgideı kúmán týatyn, kúmánińiz ne, eki qolyńdy tóbeńe qoıyp bezip keterdeı jaǵdaıǵa jetkizer derek bar. Máselen, óndiristik qaldyqtardyń 10,7 myń tonnasy nemese 9,9 paıyzy ǵana zalalsyzdandyrylady eken. Qalǵany she? Tabıǵaty tamyljyǵan ǵajaıyp ólkeniń qutyn qashyryp, áli kúnge taý-teńiz bolyp úıilip jatyr. Aqyl tarazysyna salyp qarasańyz, zańdastyrylmaǵan qoqys oryndarynyń kúrt kóbeıýi, burynǵysynan aryla almaýymyz jyǵylǵanǵa judyryq bolyp tur.

Myna bir derekke nazar aýdaryńyz, aýmaǵy úlken óńirde qatty turmystyq qaldyqtardyń nebári 24 qana polıgony bar eken. 130 qatty turmystyq qaldyqtar úıindileriniń 24-i ǵana zańdastyrylǵan. Osy arada 130 degen sanǵa da kúmán bar. О́zge óńir bylaı tursyn, oblys orta­lyǵynyń ózinde zańdastyrylǵan qatty turmystyq qaldyqtardyń polıgony joq bolsa, shalǵaıdaǵy shaǵyn aýyldarda qaıdan bola qoısyn? Demek, oblysta qansha aýyl bolsa, sonsha zańsyz qoqys úıindileri bar dep esepteseńiz, jańylmaısyz. Tipti bul kórsetkishti eki ese kóbeıtseńiz de bolady. О́zge jerdi bylaı qoıǵanda, jer jánnaty – Býrabaıdyń etegindegi Kishi Shabaqty kóliniń jaǵasyndaǵy jónsizdikti kórip, jaǵamyzdy ustaǵandaı bolyp, arasha surap el gazeti – «Egemende» jazǵan edik. Aýyl irgesindegi zańsyz polıgonda ne joq deısiz. It pen mysyqty, tórt túlik maldyń ólimtigi. Jaz boıy shirip, sasyp, borsyp jatady. Eń jamany, taý etegindegi saı-jyramen quldılap aqqan sýmen kólge quıylady. Darhan tabıǵattyń tamasha syıy osylaı bylǵanyp jatyr. Selt eter bir jan bolsa she?

Aqkól, Arshaly, Bulandy, Býrabaı, Birjan sal, Egindikól, Zerendi, Qor­ǵal­jyn, Selınograd aýdandary men Kók­shetaý qalasynda zańdastyrylǵan birde bir qatty turmystyq qaldyqtar polıgony joq. Bul aýdandardaǵy eldi mekenderdiń sanıtarlyq-turmystyq tazalyǵy, juqpaly aýrýlardy aldyn alý, tabıǵatqa keltirilgen zııan shashetekten. Kúrdeli máseleniń kúrmeýi búgin ǵana túıilip otyrǵan joq, áldeneshe jyl boıy osy kúıde. Jaýapty mekemelerdiń jergilikti jurt tarapynan aıtylatyn ótinish, aryz-shaǵymdaryna etteri úırenip ketken. Osy qalyppen josyltyp tarta bersek, omyraýyna seksen kólden seksen monshaq taqqan kórikti Kóksheniń keleshegi qandaı bolar eken?

Bul máselege táp-táýir kóńil bólip otyr­ǵan aýdandar da bar. Máselen, Jaqsy aýdanynda – 8, Atbasar aýdanynda – 3, Esil aýdanynda 3 zańdastyrylǵan polıgon bar. Demek, demigip turǵan derttiń aldyn alýǵa bolady eken-aý. Isi ońǵarylǵan aýdandardy ádeıi kórsetip, ózgege ónege etpek nıetpen jazyp otyrmyz.

Zańsyz qatty turmystyq qaldyqtar úıindileri óte ótkir máselege aınalǵan. О́ńirde abattandyrý, qaldyq úıindilerin joıý baǵytynda jergilikti atqarýshy organdar tyrbanyp tazalyq aılyqtaryn, aptalyqtaryn ótkizgenimen, túpkilikti nátıjege qol jeter túri joq. Oblystyq ekologııa departamenti jyl basynan beri 20 márte saparǵa shyǵyp, zańsyz qatty qaldyqtar oryndaryn anyqtap, tártipke kel­tirýge tyrysqan. Olar Arshaly, Se­lınograd, Shortandy aýdandarynda, Kók­shetaý qalasynyń mańynda bolǵan. Sondaı-aq týrızmniń tórkini tý tikken Zerendi men Býrabaı aımaqtaryn da aralaǵan. 276 zańdastyrylmaǵan qatty turmystyq qaldyq úıindileri anyqtalǵan. Eger 5 aýdannyń aýmaǵynan osynsha zańsyzdyq anyqtalsa, oǵan qalǵan aýdan­dardy qossańyz, ne bolyp shyǵar edi? Ekologııa departamenti bıyl 135 qatty turmystyq qaldyqtar úıindilerin joıýǵa qol jetkizipti. Táp-táýir sharýa. О́ıtkeni qanshama jyldan beri taý-taý bolyp jınalǵan, tóńiregi qolqany qabatyn kúlimsi ıiske tunyp turǵan úıindilerdi tazalaý da ońaı emes qoı. Qyrýar adam, qýatty tehnıka kerek. Aldaǵy ýaqytta mundaı soraqylyqqa jol bermeý úshin jergilikti atqarýshy organdar men polısııa qyzmetiniń kómegine júgingen. Eń bastysy, tazalyqty saqtaý týraly aýyl-aımaqta keleli áńgime ótkiz­gen. Jurt­shylyqtyń sanasyn oıatyp, tabıǵatqa degen janashyrlyq sezimin qalyptastyrmaq.

Zańdastyrylmaǵan qatty turmystyq qaldyq úıindileriniń mańy adam kórgisiz. Polıetılen qapshyqtar jelmen ushyp, azyq-túlik qaldyqtary shirip, borsyp jatyr. Oǵan tórt túlik maldyń óleksesin qossańyz, bul taraptaǵy jaǵdaıdyń qan­shalyqty ýshyǵyp turǵanyn aıqyn ań­ǵa­rýǵa bolady. Qazirgi kúni óńirde 332 ólim­tik kómetin oryn bolsa, onyń ekeýi ǵana  tıptik jobada. Al 329-y – qazylǵan ura.

Osy qordalanǵan túıindi máseleniń kúrmeýi qalaı sheshiledi. Qazir qatty turmystyq qaldyqtardy jınap, óńdeıtin úsh negizgi kásiporyn bar. «LS Kokshetau» kásiporny oblys ortalyǵynda ornalassa, «EkopromBýrabaı» seriktestigi – Shýchınsk qalasynda, «Baıan» jeke kásipkerligi – Selınograd aýdanynyń Qabanbaı batyr aýylynda. «LS Kokshetau» seriktestigi turmystyq qaldyqtardy jınap, óńdeýmen aınalysady. Kásiporyn osy jyldyń alǵashqy jartyjyldyǵynda árqıly ujymdarmen 35 kelisimshart jasaǵan. Qatty qaldyqtardyń negizgi kólemi oblys ortalyǵynda ornalasqan kásiporyndardan keledi. Esepti kezeń ishinde 9 071tonna qaldyq jınalǵan. Al «Ekoprom Býrabaı» seriktestigi qatty qaldyqtardy qabyldap, suryp­taýmen aınalysady. Jyl basy­nan beri 12 kelisimshart jasalǵan. Bul jerde de 6 012 tekshe metr qatty turmys­tyq qaldyqtar jınalǵan. «Baıan» jeke ká­sipkerligi jyl basynan beri 263 kelisim­shart jasapty. 9 866,9 tonna qatty qaldyqtar jınalǵan. Onyń negizgisi – qurylys jumystarynyń qaldyqtary. Bul – jumys júrip jatqan jer. Al ózgesi she? Eki seriktestik pen bir jeke kásip­kerdiń jınaǵan qatty qaldyqtar kólemi tańǵalarlyqtaı emes pe? Demek, mundaı jumys qolǵa alynbaǵan jerde osyndaı kólemde qatty qaldyqtar taý-taý bolyp úıilip jatyr dep aıtýǵa bolady.

– 2021 jyldyń 1 shildesinen bastap Ekologııalyq kodekstiń jańa redaksııasy kúshine endi. Buǵan qatty turmystyq qaldyqtardy jınaqtaý salasyndaǵy máselelerdi júıeli sheshýge arnalǵan birqatar norma engizilgen. Qabyldanǵan sharalardyń qataryna qaýipti qal­dyq- t­ar­dy qaıta óńdeýmen aınalysatyn ká­siporyndardy lısenzııalaý jatady. Barlyq qoqys shyǵaratyn kompanııa úshin GPS ornatý talaby engizilip, qaldyqtar ıerarhııasy bekitilgen. Aıyppuldar qa­tańdatylyp, munyń mólsheri 10 ese ulǵaıtyldy. Kodekstiń jańa redaksııasy engizilgenge deıin qurylys kompanııalary qaldyqtardy arnaıy polıgondarǵa shy­ǵardy. 2022 jyldan bastap qatty turmystyq qaldyqtar polıgondarynyń aýmaǵyna qurylys materıaldaryn ákelýge tyıym salatyn normalar kúshine endi. Endi qurylys qoqystary suryptalýy, qaıta óńdelýi jáne qaıta paıdalanýǵa baǵyttalýy kerek. Ekologııalyq kodeks­ke túzetýler engizilgen kezde ár salada qurylys qaldyqtaryn qaıta óńdeýge baǵyttalǵan qaıta óńdeý zaýyttaryn salý josparlanǵan edi. Alaıda qazirgi jaǵdaı kórsetip otyrǵanyndaı, Selınograd aýdany aýmaǵynda zańsyz tógiletin qal­dyq­tardyń basym bóligin qurylys qal­dyqtary quraıdy, – deıdi oblystyq ekologııa departamentiniń ınspektory Aıqyn Nurahmet.

Qurylys qaldyqtaryn qaıta óńdeý kásiporyndarynyń joqtyǵyna nemese qaıta óńdeý úlesiniń óte tómen bolýyna baılanysty jeke jáne zańdy tulǵalar zańdy buzyp, belgilenbegen jerlerge ornalastyrýǵa májbúr. Zańsyz qoqys oryndar negizinen Sofıevka, Qabanbaı batyr, Talapker, Qarótkel aýyldarynyń mańynda ornalasqan. Keıingi eki aı kó­leminde qoqystardy belgilenbegen jer­lerge tastaý faktisi boıynsha 2 ká­sip­­­orynǵa, 3 jeke tulǵaǵa jáne 1 laýa­zymdy tulǵaǵa qatysty «Ákimshilik qu­qyq buzý­shylyq týraly» Kodekstiń 324, 344-baptary boıynsha aıyppuldar salyn­dy. Aıta keterligi, Ekologııalyq kodekstiń 365-babynyń 4-tarmaǵyna sáıkes aýdandardyń, aýdandyq jáne oblystyq mańyzy bar qalalardyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń, as­tananyń jergilikti atqarýshy organ­dary kommýnaldyq qaldyqtardy joıý salasyndaǵy memlekettik saıasatty iske asyrylyp otyr. Osyǵan sáı­kes departament Selınograd aýdany ákimdigine «Qazaqstan Ǵarysh Sapary» AQ ǵaryshtyq túsirilimder arqyly aýdan aýmaǵynda anyqtalǵan 34 qoqys ornynyń ornalasqan jerlerin anyqtap, hat joldady. Jergilikti ákimdikterge zańsyz qoqys alańdaryn joıý týraly tapsyrma berilgen.

Bul – bir aýdandaǵy ǵana jaǵdaı. Al tutas óńirdiń tazarýy sheshimin kútken shetin máselege aınalǵaly qashan?

Aqmola oblysy