«Halyq ýnıversıteti» sabaǵy qaıta jandandy

Osyndaı ıgiligi mol dástúrdi jalǵap, «Halyq ýnıversıtetiniń» áý bastaǵy maqsatyn qaıta jańǵyrtý maqsatynda keshe Áýezov murajaı-úıinde bıylǵy jyldyń alǵashqy dárisi oqyldy. «Uly dala topyraǵynda týǵan «Avesta» taqyrybyna arnalǵan sabaqty ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, professor, «Turan» ýnıversıtetiniń rektory Rahman Alshanov júrgizdi. Moderator – M.Áýezov ınstıtýtynyń dırektory, fılologııa ǵylymynyń doktory Kenjehan Matyjanov. Dáris tyńdaýǵa Almatydaǵy JOO professor-ǵalymdary, «Ǵylym ordasyndaǵy» ınstıtýttardyń ǵylymı qyzmetkerleri, ádebıetshi qalamgerler, jas ǵalymdar men jýrnalıster keldi.

Elimiz egemendik alǵannan keıin es jıyp, ótkenimizdi túgendep, ıgerip, keleshegimizdi kemeldendirýge qulshyna kirisýge zor múmkindik týdy. Bul tusta Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń: «Bizdiń kindigimiz jeti atamyzben ǵana jalǵasyp jatqan joq, odan da arǵy Úndi men Nil, Edil men Don jaǵalaýlaryna qazaq dalasynyń rýhyn jetkizgen babalarymyzben jalǵasyp jatyr» degeni de esimizde. «Avestanyń»  dáýirin, týǵan jerin, qaı halyq tilinde jazylǵanyn, qaı aımaqtarda taraǵanyn jáne bizdiń babalarymyzdyń osy dinge tabynǵanyn, kóne túrkilerdiń dástúri, danalyq muralary men zańdylyqtary, mıftik shyǵarmalary, tabıǵatqa tabyný nanymdary, negizgi kásipteri shyǵarmany jasaýǵa arqaý bolǵanyn tarıh turǵysynan zertteı kele, bizdiń ǵalymdar «bul shyǵarmanyń túrkilerge de ortaq mura bolyp tabylatyn – bultartpas derek» dep paıymdady. Ǵulama tarıhshy Álkeı Marǵulannyń ««Avesta» shyǵarmasy – kóne túrkilerge tikeleı ortaq mura. Bul qasıetti kitapqa bastan-aıaq arqaý bolyp tartylǵan – Turan dalasynyń turmys-tirshiligi. Ondaǵy dáýir tynysy, ómir bolmysy, oqıǵalar jelisiniń qazirgi qazaq halqynyń dúnıetanymy men mádenıeti, dástúr-salty, ádet-ǵurpymen sabaqtasyp jatqany baıqalady» degeni osyǵan dálel. Onyń ústine, ádebıetimizdiń túp-tórkini - b.d.b. VIII - VII ǵasyrlarda jazylǵan «Avesta» shyǵarmasynda jatqany da ǵylymı turǵyda tujyrymdalǵan. «Halyq ýnıversıtetiniń» bıylǵy birinshi dárisiniń «Avesta» taqyrybyna arnalǵany da sondyqtan.

Dárisker Rahman Alshanuly adamzat balasynyń zoroastrıılikterdiń kıeli de qasıetti kitaby – «Avestanyń» maǵy­naly­lyǵy men mazmundylyǵyna tánti bolýdan tanbaı kele jatqanyn, osyǵan baılanysty ejelgi dáýirlerden beri úzilmeı aıtylyp kele jatqan qyzyqty derekterdi alǵa tartty.  Osydan  2-3 myń jyl buryn  erekshe avestıılik  hat túrinde jazylǵan  bul epos­tyq shyǵarma 5-6  jáne odan da kóp myńjyl­dyqtardaǵy oqıǵa­lardy qamtıdy. Zertteýshi­lerdiń piki­rinshe, bul baıan­daý­lardy   bir­neshe myńjyl­dyqtar aıasynda  din qyzmetkerleriniń  aıyryqsha  ókilderi  bir-birine aýyzsha   jet­kizip, taratqan. Bul mıssııalaryn olar áli de oryn­dap keledi. Olardyń ókilderi Aleksandr Makedon­skııdiń kezinde  jappaı qýǵyndalyp, bul shyǵarmanyń basym bóligi joıylyp ketken. Arabtardyń basqynshylyǵy barysynda  qatal qysym men qýdalaýdyń nátıjesinde  zoro­astrızmdi ustanýshylar batys Úndistanǵa qaraı bas saýǵalap qashýǵa  májbúr boldy. Erte­ortaǵa­syrlyq ırandyq zoroast­rıı­lerdiń urpaqtary – qazirgi úndistandyq zoroastrııler  dep esepteletin   parsylardyń sany  búginde 140 myńdaı  adamdy quraıdy.

О́tken  júzjyldyqtar boıy  zertteýshiler  zoroastrızmge  erek­she dinı ilimderdiń negizi retinde qarap keldi. Alaıda, «Avesta» bastapqyda eń kem  degende jıyrma baǵyt boıynsha  adamzat tájirıbesin qamtıtyn kópqyrly eńbek retinde ataldy. Onda taý qyrattary, ózender men kólder, elder (karshvarlar), tur­ǵyndar, alǵashqy astronomdyq bi­limder, juldyzdar, Kúnniń shyǵýy (onyń arǵy beti) týraly, Aı (óz jolymen júretini), Jer, meteo­rıtterdiń qulaýy, Tıshtrıı­diń (Sırıýs pen Súmbile) aıy­ryqsha róli jóninde, kataklızm­der – sý tasqyndary, qurǵaq­shylyqtar, jer silkinisteri týra­ly geogra­fııalyq málimetter  beriledi. Sondaı-aq  bosanǵan áıelderdiń   sanıtarlyq-gıgıe­nalyq  kútimi, tazalyq saqtaý men rıtýaldyq dástúrler, múr­delerdi jýý, janýarlar kútimi, ańǵa shyǵatyn ıtter kútimi, shıkizat mate­rıaldaryn daıarlaý jáne t.b. týraly keńester usynylady.

Búginde «Avesta» oqıǵalary bolǵan jerlerdi sıpattaý úlken qyzyǵýshylyq týǵyzyp otyr. Ortada Vorkýsha (Vorýkash, Varkash) teńizi bar. Zertteýshilerdiń basym bóligi derlik  onyń qazirgi Aral teńizi (N.Hodjaeva) ekendigin aıtady.  О́ıtkeni,  teńizdiń jıi ushyrasatyn saǵalary jıi (5-7) bolyp turatyn,  5-6 myń jyl  boıy,  ár eki myń jylda qaıtalanatyn transgres­sııalarmen (A.Chepalyga,T.Rychagov), sonyń nátıjesinde paıda bolatyn saǵalarmen, oǵan quıatyn ózenderdiń keń deltalarymen dáleldengen. Vorýkasha teńizine quıatyn, keıde óziniń sýlarymen (tasqyndarymen) «alańdatatyn» Aredvı ózeni sıpattalýy jaǵynan Ámýdarııa ózenine uqsaıdy. Bul, taý shatqal­darynan bastaý alatyn ózen, mamandar aıtqandaı, jylyna tórt ret  erıtin sýlarmen tolyǵyp, óz arnalarynan tasyp, keń deltaǵa aınalady da Vorýkasha (Aral) teńizine «qater» tóndiredi. Bálkim,  jıi ári  kúshti  tasqyndary  bolyp turatyn Ámýdarııa  men Syrdarııanyń ózen dep qana emes,  teńizge uqsaıtyn  keń arnaly ózender sııaqty darııa dep atalýy da sondyqtan bolar.

Aǵylshyn, fransýz, nemis, orys til­deri­ne  jappaı aýdarylyp,  Iran men Úndis­tanda san márte  shyǵarylyp, Tájikstanda yjda­hatty­lyqpen zerdelenip  jatqan «Avestaǵa»  búginde   Qa­zaqstanda da erekshe  mán berilip, ol muqııat  zerttele bastady (S.Ospanov, T.Eńse­genuly,  A.Qy­raýbaı jáne basqalar). Alaıda, bul zert­teýlerdiń  qamtylý aıasy áli de jetkiliksiz. Iran, úndi jáne Orta Azııanyń ońtústik aımaqtaryna qaraǵandaǵy bir erekshelik, «Avesta»  oqıǵala­rynyń  soltústik bóligi  negizinen  Aral teńiziniń,  Syrdarııa, Yrǵyz, Shý, Sarysý ózende­riniń  jaǵa­laýlarynda órbıdi, onda bizdiń  ejelgi babalary­myz týrandyqtar, dahtyqtar, (daı,  adaı), dana­lyq­tar týraly baıandalady. Sondyqtan da «Aves­tada» aıtylatyn,  bizdiń elimizge tikeleı qatysy bar,  5-6 myńjyldyqtar kezeńindegi prosesterdi  zertteý úshin úlken jumystar atqarý kerek.  Búgingi  «Rýhanı jańǵyrý»  aıasyndaǵy jumystar bizge  ári kúrdeli, ári baı tarıhymyzdy  tereńinen zerdeleýge taptyrmas múmkindik berip otyr, - dedi dárisker.

Fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, «Arǵytektaný negizderi» men «Jaratýshy álde Zaratýshtra qalaı dedi?» atty kitaptardyń avtory Sapar Ospanov ta arnaıy baıandama oqydy. «Tarıhı kezeń men búgingi ómirdiń birligin, ortaq sana bolmysyn arnaıy uǵymdar arqyly túsinetin
rýhtyń kúshi kerek» degen ǵalym «Áıgili otqatabyný iliminiń paıǵambary Zaratýshtranyń baıyrǵy saqtardan shyqqandyǵyn álemdik avestologtar moıyndaıdy. Ol dinniń mátini «Avestada» osy kezge deıin mazmuny ashylmaı kelgen «termınder» men ataýlar jetkilikti. Biraq ony qazirgi kezge deıin eshkim eski túrki tili turǵysynan taldamaǵan» dep atap ótti. О́z eńbekterinde túrki halyqtarynyń falklorlary, baıyrǵy proto-túrki, eskitúrki tilderiniń fonologııalyq qurylymdary turǵysynan avestalyq sózderdiń mazmundyq, tildik qurylymdaryn sosıologııalyq negizde taldaǵan ǵalym bul taqyryp ár qyrynan (folklor, ádebıet, tarıh, tildik qurylymy)  jeke-jeke zerttelýi qajet degen usynysyn bildirdi.

Budan bylaı turaqty túrde ótkizilip turatyn «Halyq ýnıversıtetiniń» kelesi dárisi mamyr aıyna josparlanyp otyr. Áýezov ınstıtýty keshegi jáne búgingi tarıh, ádebıet, rýhanııat pen mádenıettiń ózekti taqyryptaryn sabaqtastyra otyryp, tyńdaýshy nazaryna usynbaq.