Árkim óz quqyǵyn qorǵaı bilýi tıis

Qoǵam • 11 Shilde, 2019

Árkim óz quqyǵyn qorǵaı bilýi tıis

Ár adamnyń emdelýge, kezekpen úı alýǵa, eńbek etýge, oqýǵa, áleýmettik jeńildikter alýǵa nemese kólik júrgizýge qatysty jáne t.b. jaǵdaılarda zańdy qoldanýy asa mańyzdy. Al turmysqa saı túrli talaptarmen qatar ómirde jıi kezdesetin qylmystyq, ákimshilik quqyq buzýshylyq boıynsha árkimniń óz quqyn jetik bilýi qorǵaný quqyn arttyra túsedi. Biraq sol zańdardy kópshilik óz quqyǵyn qorǵaý úshin qanshalyqty deńgeıde paıdalanyp júr?

Aleksandr TASBOLATOV

Máselen, adam tirshiligi úshin qyzmet te, aqsha da, baspana da t.b. dúnıeniń bári asa qajet. Olardy adam óz ıgiligine jaratýda qoǵamdaǵy qarym-qatynas kózderin retteıtin quqyqtyq qujattardyń mańyzy tipten aıryqsha. Sonyń biri de, biregeıi – Zań. Sondyqtan da zańgerler men quqyqtanýshylar zań degenimiz – ómirdiń nári deıdi. Biraq ol zańdardyń deni quqyǵymyzdy qorǵaýda eleýsiz qalady. Árıne, zań kóp, oǵan daý joq. Onyń bárin kópshiliktiń jiti bile bermeıtini jáne ras. Demek, biz jaqsy tirshilik etý úshin ómirdiń nárin jete sezinbeımiz. Bul zańdardyń dármenin, ıgiligin qajet kezinde qoldana almaýǵa soqtyrady. Munyń aqyry túsinbeýshilik týdyryp, bitpes daýǵa ulasady. Al arada týyndaǵan kıkiljiń máselesine baılanysty tıisti zańnamalar qaralar bolsa, daý-damaıǵa jaýap izdelse, kez kelgen jan óz múddesin qorǵaıtyn zańdardy tabary sózsiz. Zańnyń ústemdigi de zańdy bilýden týyndaıdy.

Máselen, redaksııaǵa shaǵym aıta kelgen bir adam óziniń syrtynan ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly is qozǵalǵanyn ashyna jetkizdi. Bárinen buryn sol ispen jete tanysa almaǵanyn, oǵan qosa tipti narazylyq keltire almaǵanyn aıtty. Sizdiń tek quqyq buzýshylyq ispen tanysýyńyzǵa ǵana emes, sonyń qozǵalýyna qatysty qoldanar óz quqyńyz bar desek, álgi azamat odan múlde beıhabar ekenin jetkizdi. Al elimizdiń Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksiniń 744-babynda jazylǵandaı, mundaı jaǵdaıda ár azamattyń aıryqsha quqy bar. Atalǵan bapta kózge shuqyp kórsetkendeı, ózine baılanysty ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly is júrgizilip jatqan tulǵa ózine qatysty toltyrylǵan hattamamen jáne istiń basqa da materıaldarymen tanysýǵa ábden quqyly. Tipti istiń jaıy boıynsha túsiniktemeler berýge, hattamanyń mazmuny men resimdelýi jóninde eskertýler jasaýǵa jáne dáleldemeler usynýǵa qaqyly. Oǵan qosa, qajet deseńiz, óz qarsylyǵyn ashyq málimdeýge, sóıtip qorǵaýshynyń zań kómegin paıdalanýǵa jáne isti qaraý kezinde ana tilinde nemese ózi biletin tilde sóıleýge ábden qaqysy bar. Al eger is júrgizilip otyrǵan tildi bilmese, aýdarmashy talap etip, onyń kórsetken qyzmetin óteýsiz paıdalanýǵa da múmkindigi bar. Eger is boıynsha is júrgizýdi qamtamasyz etý sharalarynyń qoldanylýy boıynsha, naqty derekterge jáne mán-jaılarǵa sáıkes kelmeıtin málimetter kórsetilgen jaǵdaıda ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly hattamany jasaýda zańnyń buzylýyna, aıyppul tóleý qajettigi týraly nusqamaǵa jáne is boıynsha qaýlyǵa shaǵym jasaýǵa jáne odan úzindi kóshirme alýǵa jáne istegi qujattardyń kóshirmelerin túsirip alýǵa, sondaı-aq ózine osy Kodekste berilgen ózge de prosestik quqyqtardy paıdalanýǵa tolyq quqyly. Mine, kórdińiz be, bular adam quqyn qorǵaýdaǵy zańnyń talaptary. Al osy talaptardy ornymen qoldana bilý kóptegen daýdyń aldyn alary sózsiz.

Jalpy, zań degenimiz – asa mańyzdy qoǵamdyq qatynastardy retteıtin Ata Zańnyń 61-babynyń 3-tarmaǵynda kózdelgen túbegeıli qaǵıdalar men normalardy belgileıtin, Parlament nemese Konstıtýsııanyń 53-babynyń 3-tarmaqshasynda kózdelgen jaǵdaılarda el Prezıdenti qabyldaıtyn normatıvtik quqyqtyq akt bolyp tabylady. Olardy kez kelgen adamnyń quqym buzyldy degende ádildikti qalpyna keltirer tiregi dersiz. Endeshe osy oraıda aıtarymyz, qoǵamdyq qarym-qatynasta qandaı da bolmasyn bir daýǵa qalǵan adam onyń sheshimin osy zańdar arqyly taýyp, óz quqyn qorǵaı alatyny sózsiz. Al quqyqtyq saýattylyq bar jerde daý-damaı da bolmaıdy. О́ıtkeni zańnyń eń basty maqsattarynyń biri – qoǵamdaǵy alýan minezdi adamdardy quqyqtyq ómir saltyna tárbıeleý. Mundaı quqyqtyq tárbıe barysynda zań ústemdigi de qalpyna keleri anyq. Sondyqtan árkim óz quqyn qashanda tala ete bilse, bul zańnyń da oryndalǵany. Al zańnyń ádil ústemdik qurýy qoǵam úshin asa mańyzdy.