Temekiniń taýqymeti

Statıstıkalyq málimetke júginsek, elimizde temekiniń saldarynan jabysqan derttiń kesirinen jylyna 25 myń adam dúnıeden ótetin kórinedi. Bir ǵana Almaty qalasynyń ózinde jarty mıllıonǵa jýyq shylymqor bar. Respýblıka boıynsha jyl saıyn 400 mıllıonnan astam dollardyń temeki ónimi satylady. Bul jan basyna shaqqanda Qazaqstan shylym shegý jóninen álemde 13-shi oryndy ıelenip tur degen sóz.

Dúnıejúzilik densaýlyq uıymy temeki shegýdiń saldarynan álemde qaterli isik derti qarqyn alyp kele jatqanyn aıtady. Túrkııalyq medısına professory Nazmı Bılır «temekiniń saldarynan ajal qushý yqtımaldyǵy orys rýletkasynan (ajal oıyny) ólý yqtımaldyǵynan kóp» deıdi. Eger de temekini jarnamalaý toqtatylmasa ǵasyrdyń sońyna deıin bir mlrd adam qurbandyqqa shalynatyny jaıly aqparat bar. Temekiniń adam ómirine qaterli ekenin bári biledi. Sóıte tura, zań júzinde eshqandaı tyıym salynbaıtyn ónim. Shylym shegetin pende kúnine orta eseppen 200 ret, aıyna 6 myń ret, jylyna 72 myń ret ashy tútin jutady.

DDU sońǵy 30 jyldyq zertteý nátıjesine súıenip temeki tartýdy juqpaly epıdemııa retinde qarastyrýda. Zertteý nysanyna 2 mıllıonǵa jýyq ártúrli syrqat tartylsa, osylardyń teń jartysynan astamynyń dertine temekiniń áseri bary anyqtalǵan.

Joǵarydaǵy zertteý qorytyndysyna qaraǵanda: temeki adamnyń tábetin qashyrady, as qorytýdy nasharlatady, asqazanda jara, erin, til jáne óńeshke qaterli isik aýrýyn týdyrady, deneniń ınsýlın bólip shyǵarý qabiletin azaıtyp, dıabet aýrýyna uryndyrady, mı qyzmetiniń qalypty yrǵaǵyn buzady, júrek aýrýyna birden-bir sebep, kózdiń kórýi nasharlaıdy, bet-júzge ájim erte túsedi, tez qartaıtady, tis erte túsedi, operasııadan keıingi jara jazylmaı áýreleıdi, este saqtaý qabileti tómendeıdi, tamyrdy qataıtady, t.b. dert túrleri temeki tartý sebebinen bolatyny anyqtalyp otyr.

Qazirgi tańda qazaq qoǵamyn qatty alańdatyp otyrǵan dúnıe – qyz-kelinshekterdiń shylymqumarlyǵy. Temekige úıir áıelden deni durys sábı týmaıdy. Sebebi ishtegi balaǵa ottegimen qosa tútin baratyndyqtan sábıdiń aqyl-esi kemistikke ushyraýy múmkin. Temeki quramyndaǵy asa zııandy polonyı elementi (Ro210) áıeldiń jatyryndaǵy jumyrtqa jasýshalaryna jınalyp, toksındik ýly zat retinde mýtasııa týdyrady. Balanyń kemtar bolyp týýy­na basty sebep osy.

Temeki densaýlyqqa zııan tıgizýmen qatar adamdy materıaldyq shyǵynǵa da ushyratady. Ony shegýge ketken ýaqytty eshqashan qaıtara almaısyz. Temekige jumsalǵan aqshany naǵyz ysyrapshylyq dep aıtýǵa bolady. Máselen, kúnine 200 teńgeniń temekisin tartqan jan aıyna 6 myń, jylyna 72 myń teńgeniń kók tútinin býdaqtatady. Ortasha 40 jyl shylym shekken adam temekige 2 mıllıon 880 myń teńge jumsaıdy eken. Endi ýaqytqa kelsek, bir tal shylym shegýge 5 mınýt jumsaısyz. Kúnine 20 tal temeki tartqan adam 1 saǵat 40 mınýtyn temeki tartýǵa jumsaıdy. 40 jyl shylym shekken adam ǵumyrynyń 2 jyl 7 aıyn tútin jutýǵa jumsaıdy.

Qazaqstanda qazirgi kezde 8 iri kompanııa temeki óndirýmen aınalysady. Olar jylyna 18 mıllıard dana shylym óndiredi. Buǵan qosa 3 mıllıard dana temeki syrttan kelip kiredi. Bul 18 mıllıon halqy bar memleketke kóp pe, az ba, ózińiz baǵamdaı berińiz. Joǵarydaǵy kompanııalar óz ónimderin kedergisiz jarnamalaı alady. Jasóspirimderdi jalǵan saqtandyrǵan bolyp «Temeki – eresekterdiń tańdaýy» deıtin urandar tastaıdy. Bul uran qaıta jasóspirimderdi tez «eresek» bolýǵa úndeıtin tárizdi.

Sondyqtan árbir qazaq otbasy temekiden alys bolýdy qolǵa alsyn. Áıtpese, tuqymyń qurıdy. Balańyzǵa temekiniń zııandyǵyn aıtpas buryn ózińiz temeki tartpaıtyn bolyńyz. Temeki shegýshilerdiń 95 paıyzy 21 jasqa tolmaı turyp úırenip alady eken. Jas aǵza nıkotınge tez táýeldi bolady. Temeki kóp shekken adam kárilikten ólmeıdi (G.Lessıng). Temeki birden áser etpeıtin, biraq qaýiptiligi azaıa qoımaıtyn qaterli ý.