Aǵa men ini

Qoǵam • 21 Qańtar, 2020

Aǵa men ini

617 ret kórsetildi

1980-jyldardyń ortasynda «Komsomolskaıa pravda» gazeti Máskeý turǵyny, Jýkovskıı atyndaǵy áýe-áskerı akademııasynyń túlegi, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor, polkovnık Raýnaq Esenberlınge óz ómirine áser etken tulǵa jaıly estelik jazyp berýdi ótinipti. Raýnaq kókemiz ári-beri oılanyp «Men úshin erekshe adam» degen taqyryppen jalǵyz aǵasy, taý tulǵaly jazýshy Ilııas Esenberlın jaıly qalam tartqan eken.

Beken QAIRATULY

Bul jazba 2015 jyly, ıaǵnı Esenberlınniń týǵanyna 100 jyl tolýyna oraı Nur-Sultan qalalyq Tilderdi damytý basqarmasyna qarasty «Rýhanııat» ortalyǵy qurastyrǵan jınaqqa, Ahmet Dúısenbaevtyń qazaqshalaýymen jaryq kórdi. Bıyl zańǵar jazýshynyń 105 jyldyq mereıi. Osy oraıda ómirdiń nebir aýyr taýqymetin bastan ótkere júrip, kisiliktiń týyn jyqpaǵan, biri – qazaq tarıhynyń ádebı-kórkem nusqasyn jasap, uzaq jyl otarlaný saldarynan talqandalyp, joıdasyz taptalǵan ult sanasyn qaıta tiriltse, ekinshisi tehnıka salasynyń mamany retinde ónertapqyshtyǵymen tarıhta qaldy.

Aǵasy jaıly jazǵan qundy esteliginde Raýnaq: «Biz erte jetim qaldyq. 1920 jyly ákemiz, 1924 jyly anamyz dúnıeden ótti... Jetim qalǵan bizdi aldandyrý úshin Ilııas ertegi aıtatyn. Ertegileri óte qyzyq jəne bitpeıtin. Men onyń osynshama kóp ertegi biletinine tańǵalatyn edim. Keıin túsingenim: ol ertegilerdi ózi oılap tabady eken. Bolashaq jazýshynyń tabıǵı daryny sol balalyq shaqta qalypty» depti.

Rasynda, «Armanyń qanshalyq asqaq bolsa, astyńdaǵy arǵymaǵyń da sonshalyq shabysty keledi» dep uly qaǵan Shyńǵys aıtqandaı, Ilııastyń bala kezinde armany asqaq, qııaly júırik, tanymy tuńǵıyq, zerdesi tereń bolǵanyn ini sózinen ańǵaramyz. Olaı bolmaǵanda, jeti ǵasyrlyq jabyq tarıhqa tyńnan túren salmas edi.

Onyń syrtynda Ilııas es bilgeli el ishindegi esti adamdardyń sózine qulaq túrip, kóne epostyq jyrlardyń rýhanı nárine sýsyny qanyp, halqymyzdyń azattyǵy úshin arpalasqan arystar jaıly jaqsy qanyqqan. Bul týraly ini esteliginde: «Atbasardan 40 shaqyrym jerde «Balýan kól» deıtin aýyl boldy. Osynda kóp jyr aıtatyn Qaqbaı degen adam turdy. Ilııas alǵash ret Asan qaıǵy, Buqar jyraý, Edige, Qobylandy, Abylaı, Kenesary, t.b. «Altyn Orda» men «Kóshpendiler» trılogııasynyń keıipkerlerin Qaqbaıdyń aýzynan estidi» deıdi.

Shyn máninde, Ilııas Esenberlın ózine deıin jan balasynyń tisi batyp, jazýǵa qýaty jetpegen tyń taqyrypqa boılaý arqyly ózi de zor tulǵaǵa aınaldy. Jazýshy Qabdesh Jumadilov: «Alpysynshy-jetpisinshi jyldarda tarıhı romandar kóshin bastaǵan Esenberlın ulttyq sananyń oıanýyna, tarıhı zerdeniń jańǵyrýyna ólsheýsiz úles qosty. Keıde osy kisi maǵan keshegi Ahmet pen Álıhannyń sarqyty sııaqty kórinetin» dese, inisi Raýnaq kózin ashqaly óz halqynyń qasiretti turmysyn kórip, ol jurtynyń jeti ǵasyrlyq alasapyranǵa toly tarıhyn qoparýy tegin emes. Ilııas óz mamandyǵy taý-ken ınjenerin atqaryp, janyn baǵyp júre berse kim kinálar edi? Oǵan dáti barmady. О́ıtkeni bireýdiń qaıǵysyna ortaqtasý Ilııastyń ereksheligi bolatyn dep tolǵaıdy.

Ýaqyt ótip, zaman ózgerse de adamnyń sanasyna óshpes iz tastaǵan bázbir oqıǵanyń taby kete qoımaıdy-aý. Mysaly, Raýnaqtyń esteliginde: «Oqý jyly bastaldy. Kúzdiń qara sýyǵy. Men mektepke jalańaıaq keldim. Sabaq aıaqtalǵanda dalada qar jaýdy... Aǵam meni arqasyna otyrǵyzdy da júrip ketti. Joldyń úshten birin óttik. Úı áli alys. Aǵam sharshady. Ol azdaı qatty sýyq aıaǵymdy qaryp shydatpady. Aǵama meni jerge túsirýin ótindim. Ol kóndi, men júgire jóneldim. Odan ári ne bolǵany esimde joq. Úshinshi kúni esimdi jıdym...» Qandaı qıyn kúnder.

Ásirese ashtyq jyldary 16 jastaǵy Ilııas shetki qazaq aýyldarynan Qarsaqpaıǵa aǵylǵan ash halyqqa jany ashyp, halyqty ashtyqtan qutqarýdy ótinip aýdandyq partııa hatshysy Telıaevqa hat jazyp, shyryldaıdy. – Bir kúni – deıdi Raýnaq esteliginde: «Ilııas úıge 5-6 jasta balasy bar bir adamdy ertip keldi. Ol kisi «Barlyq týystarym ashtan óldi. Myna bala ólse, áýlettiń tuqymy quryǵaly tur» de kúńirendi. Oǵan qolushyn bermeýge dátimiz barmady. Ony aman alyp qaldyq».

Qos ǵarip osylaı er jetipti. Raýnaq aǵasynan kem soqpaǵan úlken ǵalym. Ataqty «Kıroves» traktoryn jasap shyǵarǵandardyń biri jáne «Boran» atty ǵarysh kemesi kókke kóterilgende onyń órtke shydamdy syrtqy qabyrshyq qabaty Raýnaq oılap tapqan qupııa materıal ekenin el bile bermeıdi.

Kúnniń mańyzdy jáne ózekti jańalyqtaryn «Egemen Qazaqstan» telegram kanalynan oqyńyz