Qazaq halqy ejelden ádildikti ómir súrýdiń ózegi dep bilgen. Iаǵnı qaı zamanda, qaı kezde bolmasyn qoǵamdy bereke men birlikke bastaıtyn, eldiń shańyraǵyn shaıqaltpaı, irgesin sóktirmeı ustap turatyn ustyny – ádildik. Ataqty qytaı ǵulamasy Kúńzi qarııa «Ádildigi joq qoǵam – eshqashan kemeldenbeıdi» degen eken.

Ulystyń birligi úshin – ádildikten asqan abyroı joǵyn bizdiń ata-babalarymyz jaqsy bilgen. Kezinde jalyn jyrlarymen Uly dalany terbegen batyr-jyraýlar buqara halyqqa «dosyń turmaq jaýyńa da ádil bol» dep úıretken. Ádildikten attamaı, ony berik ustanýdy qazaq jurty óziniń ejelgi dástúr-saltyna sińirip, odan qaldy zań-jarǵylaryna engizip, buljytpaı qadaǵalaıtyn bolǵan.
Mysaly, orys ǵalymy G.Spasskıı 1804 jyly qazaqtyń jappas rýynyń starshyny Kóbek Shúkirálıevtiń aýyzynan jazyp alǵan «Jeti jarǵynyń» birer sorabyn 1820 jyly «Sıbırskıı vestnık» jýrnalyna jarııalaǵan eken. Osyndaǵy nusqada, ádiletten attap, zulymdyq jasaǵan adamnyń aıyby áshkerelense, onyń betine qara kúıe jaǵyp «qarabet» qylatyny jaıly málimet aıtylypty.
Sol sııaqty Abaı atamyz 38-shi qarasózinde «Kimde-kimniń ádileti joq bolsa, onyń ımany joq» dese, ótken ǵasyr basynda alash balasynyń kóshbasshysy bolǵan Álıhan Bókeıhanov «Jurt ádil bolmaı, isi ońǵa baspaıdy» degen eken.
Basqasyn bylaı qoıǵanda, ótken zamanda halqymyzdyń kósegesin kógertý úshin júrek maıyn sham qylǵan qazaq arystary qurǵan «Alash» partııasyna qandaı adamdar múshelikke qabyldanatyny jaıly «Qazaq» gazetiniń 1917 jylǵy 253-shi sanynda jarııalanǵan baǵdarlamada: «...Baǵytynan taımaıtyn, ótirik aıtpaıtyn, jaqyndyq týysqa búıregi burmaıtyn, dúnıege qyzyǵyp satylmaıtyn, shynshyl, ádil, týra kisi osy partııaǵa kiredi» dep, eń áýeli ádildikti tý etken.
Bunyń bárin nege aıtyp otyrmyz? Qazaq halqy sonaý baǵzy zaman, kóne dáýirde tarıh qoınaýyna jutylyp ketpeı búgingi kúnge jetýi anyǵyn aıtqanda, ádildik, adaldyq úkimine boı usynǵandyǵynyń jemisi ekeni anyq. Sonyń arqasynda búgin táýelsizdik deıtin tuǵyrdyń bıiginde qonaqtap otyr.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń ótken jyly saılaýaldy baǵdarlamasynda: «Ádildik – mádenıetimizdiń ajyramas bóligi jáne ǵasyrlar boıy qalyptasqan qundylyǵymyz...» degeni joǵaryda aıtyp ótken oı-pikirimizben ózektesip jatyr.
Osy oraıda, «ádildik» uǵymyn qoǵamtanýshy sosıologtar eki topqa bólipti. Birinshisi – áleýmettik ádildik. Bul úrdis buzylǵan jaǵdaıda qoǵam jik pen tapqa bólinedi. Nátıjesinde narazylyq órship, onyń sońy tóńkeriske ulasýy múmkin. Mysaly, Keńes odaǵynyń paıda bolýy osyndaı áleýmettik ádiletsizdiktiń – jemisi. Onyń aqyry – asharshylyq, soǵys, qýǵyn-súrginge ulasyp tyndy.
Ekinshisi – quqyqtyq ádildik. Bul – qoǵamdaǵy adam quqyǵynyń saqtalýy. Iаǵnı adamnyń sińirgen eńbegi jáne onyń baǵalanýy, qylmys pen jazanyń ádil sheshilýimen ólshenedi. Saıası ǵylymdarynyń doktory Seıilbek Musataevtyń paıymdaýynsha, qoǵamdaǵy quqyqtyq ádiletsizdiktiń óristeýi, ekstremıstik kóńil-kúıdiń týyndaýyna soqtyryp, áleýmettik jik tereńdeıdi dese, Stenford ýnıversıtetiniń professory Nıkolas Blým «ádileti joǵalǵan qoǵam kúıreýge bet alǵan keme sııaqty» depti.
Ádildik máselesi qaı zamanda, qaı qoǵamda da óte ózekti bolǵan. Mysaly, dana babamyz Ábý Nasyr ál-Farabı, «qoǵam izgilenbeı onyń saıası bılik tutqasy eshqashan izgilenbeıdi» degen eken. Nemese kóne grek oıshyly Arıstotelshe aıtsaq, izgi adamdar ǵana ádiletti qoǵamda ómir súrýge laıyq kórinedi.
Osy oraıda, kúlli ǵalamdy múltiksiz basqaryp turǵan jaratylys zańdylyǵy degen bar. Qoǵamda oryn alǵan ádiletsizdik tereńdep, zulymdyq shekten shyqsa jaratylys zańdylyǵy buzylady. Bundaı kúıge ushyraǵan qaýymǵa jaratýshynyń ashýy, ıaǵnı indet, tabıǵı apat, asharshylyq t.b. keledi deıdi sharıǵat úkimi. Demek, búgingi tańda álemdi qursaýlaǵan pandemııanyń bir ushyǵy osynda jatqan joq pa eken? Bundaıda qıyndyqtan qutylýdyń joly jappaı jaqsylyq jaıý, depti bizdiń mazhaby atamyz Ábý Hanıfa. Endeshe qıyndyq qursaýlaǵan tusta jappaı jaqsylyq jasaýǵa, umtylaıyq, aǵaıyn!!!
Almatyda 400-ge jýyq ekologııalyq avtobýs satyp alynady
Aımaqtar • Búgin, 18:58
Edil sýyn alýǵa qosymsha qarajat qarastyrylady
Úkimet • Búgin, 18:47
Almaty dárigerleri qańtarda 1,77 mlrd teńge ústemaqy aldy
Medısına • Búgin, 18:36
Qazaqstanda 30 sheteldik farmasevtıkalyq óndirýshi óz óndirisin ashady
Qazaqstan • Búgin, 18:36
Jańa basylym – jaqsylyqtyń jarshysy
Rýhanııat • Búgin, 18:34
Eýropada «pandemııa salyǵy» engizildi
Álem • Búgin, 18:26
Semeıde qarjy pıramıdasynyń jumysy áshkerelendi
Qoǵam • Búgin, 18:15
Túrkistan oblysynda úshem dúnıege keldi
Qoǵam • Búgin, 18:01
Elordalyq mektepterde «Anamnyń kúlkisi» atty onlaın-kórme uıymdastyryldy
Qoǵam • Búgin, 17:58
«Janýarlardy nómirleý»: Qazaqstandyqtar COVID termıniniń maǵynasyna narazy
Qoǵam • Búgin, 17:47
Prezıdent tapsyrmasymen agroónerkásiptik keshendi damytý úshin jumystar júrgizilýde
Qazaqstan • Búgin, 17:47
Asqar Moldaǵalı karateden Qazaqstan komandasynyń bas bapkeri bolyp bekitildi
Sport • Búgin, 17:43
Qytaıda mıllıarderler sany myńnan asty
Álem • Búgin, 17:38
Bas múftı: Elimizdegi meshitter qazaqy stılde bolýy tıis
Rýhanııat • Búgin, 17:28
Facebook Tájikstanǵa salyq tóleıtin boldy
Álem • Búgin, 17:21
Áleýmettik jelilerde PTR-testileý nátıjeleri kórsetilgen jalǵan blankiler taratylýda
Qoǵam • Búgin, 17:20
2020 jyly tólem uıymdary kórsetetin qyzmetter kólemi 15%-ǵa ósti
Qarjy • Búgin, 17:11
Taılandta koronavırýsqa qarsy vaksınasııa bastaldy
Álem • Búgin, 17:08
Koronavırýs gúl arqyly juǵa ma?
Koronavırýs • Búgin, 17:08
Elordada týberkýlezge qarsy 4 myńnan astam adam tekserildi
Medısına • Búgin, 17:02
Pandemııa kezinde áleýmettik jobalarǵa atsalysqan tulǵalar marapattaldy
Aımaqtar • Búgin, 16:56
Qazaqstan men Tájikstan arasyndaǵy áýe reısteri qaıta ashylady
Qoǵam • Búgin, 16:47
Qoǵam qaıratkeri Bolathan Taıjandy eske alý is-sharasy ótti
Qoǵam • Búgin, 16:40
Almatyda páter urylary ustaldy
Aımaqtar • Búgin, 16:37
Almatydaǵy perzenthanada bir áıel qaıtys boldy
Qoǵam • Búgin, 16:21
Qyzylordada muǵalimderge vaksına salynyp jatyr
Aımaqtar • Búgin, 16:09
Shymkenttik ustaz 18 jyl boıyna olımpıada júldegerlerin daıyndaǵan
Ońtústik Qazaqstan • Búgin, 16:09
Áskerı polısııa organdary týraly zań jobasy ázirlendi
Qoǵam • Búgin, 15:57
Qazaqstanda áıelder kásipkerligin damytý boıynsha ortalyqtar ashylady
Qazaqstan • Búgin, 15:50
Qylmystyq is: О́skemendik tárbıeshi balalarǵa zábir kórsetken
Aımaqtar • Búgin, 15:40
Almaty koronavırýs boıynsha «sary» aımaqta
Aımaqtar • Búgin, 15:34
Elektrondy eńbek bırjasynda servıster jetildirildi
Tehnologııa • Búgin, 15:33
Oralda 17 jastaǵy jigit kópirden sekirdi
Aımaqtar • Búgin, 15:18
Qaraǵandydaǵy kópqabatty úıdiń kireberisinen tastandy náreste tabyldy
Qoǵam • Búgin, 15:17
Almaty oblysynda 30 mln teńgeniń jylqysyn urlaǵan qylmystyq top ustaldy
Aımaqtar • Búgin, 15:13
ShQO turǵyny páterinde oq-dári saqtaǵan
Aımaqtar • Búgin, 15:05
Shahtada eki jumysshyny topyraq basyp qalǵan
Oqıǵa • Búgin, 15:03
Ań aýlaý erejesin buzǵandarǵa qandaı jaza qoldanylady?
Qazaqstan • Búgin, 14:57
Nazarbaev ortalyǵy men О́zbekstannyń Islam órkenıeti ortalyǵy yntymaqtastyq memorandýmyna qol qoıdy
Qazaqstan • Búgin, 14:57
Qyzdar ýnıversıtetiniń ǵalymdary 51 mln teńgeniń grantyn utty
Aımaqtar • Búgin, 14:55
Almatylyq stýdentter respýblıkalyq baıqaýdyń jeńimpazy atandy
Aımaqtar • Búgin, 14:52
Karateden Qazaqstan komandasynyń bas bapkeri bekitildi
Taǵaıyndaý • Búgin, 14:50
Almatyda aǵylshyn tilinen ótken bilim saıysy márege jetti
Bilim • Búgin, 14:40
Asqar Mamın Chevron basshylyǵymen kezdesti
Qazaqstan • Búgin, 14:37
Din salasy mamandaryna arnalǵan semınar bastaldy
Qoǵam • Búgin, 14:32
Senator qandastarǵa beriletin tólqujatty Naýryz merekesinde tabystaýdy usyndy
Qazaqstan • Búgin, 14:15
Omartashylar men maral ósirýshiler qoldaýǵa zárý
Qoǵam • Búgin, 14:00
Senator kitaphana qyzmetkerleriniń jalaqysyn kótergendi jón sanaıdy
Qoǵam • Búgin, 13:27
«Nissan Primera» kóligi jylqy soqty
Aımaqtar • Búgin, 13:25
Majarstan ınvestorlary Túrkistan oblysynda kún elektr stansasyn salady
Ekologııa • Búgin, 12:56
Nurlan Nyǵmatýlın Májilis janynan partııaaralyq Qeńes qurýdy usyndy
Parlament • Búgin, 12:53
Memlekettik bilim berý uıymdarynyń basshylary rotasııalanady
Bilim • Búgin, 12:46
Túrkistan oblysynyń bilim berý salasynda 29 qylmystyq quqyq buzýshylyq derekteri tirkelgen
Aımaqtar • Búgin, 12:36
Elordanyń bas sanıtarlyq dárigeri jańa qaýlyǵa qol qoıdy
Aımaqtar • Búgin, 12:35
Germanııadaǵy lokdaýn 28 naýryzǵa deıin uzartyldy
Álem • Búgin, 12:30
Karantınge baılanysty qyzmetkerlerdiń teń jartysy qashyqtan jumys isteýi kerek
Aımaqtar • Búgin, 12:30
Nur-Sultanda bazarlardyń demalys kúnderi de jumys isteýine ruqsat etildi
Aımaqtar • Búgin, 12:29
Abzal Beısenbekuly Qarjy mınıstrligi apparatynyń basshysy qyzmetine taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 12:19
Tótenshe jaǵdaı ınspektorlary kásiporyndardyń jumysyn toqtatý quqyǵyna ıe boldy
Qoǵam • Búgin, 12:14
Qazaqstan elshisi Máskeýdegi Baýyrjan Momyshuly atyndaǵy mektepte boldy
Qoǵam • Búgin, 12:13
Forte Challenger týrnırinde 3 qazaqstandyq sportshy juptyq synda shırek fınalǵa ótti
Sport • Búgin, 12:04
Memlekettik bilim berý uıymdaryna pedagogterdi konkýrs arqyly qabyldaý engiziledi
Bilim • Búgin, 11:57
Qostanaı oblysynda aqyly joldar paıda bolady
Aımaqtar • Búgin, 11:45
Túrkistan oblysynda sırk, bılıard klýbtary jumysyna ruqsat berildi
Aımaqtar • Búgin, 11:37
Túzeý mekemesi qyzmetkerleri qan tapsyrýdy mindet sanaıdy
Aımaqtar • Búgin, 11:35
Qazaqstan azyq-túlik qaýipsizdiginiń jahandyq reıtınginde pozısııasyn jaqsartty
Qazaqstan • Búgin, 11:35
Túrkistan oblysynda 62 jobany iske qosý kózdelýde
Aımaqtar • Búgin, 11:23
Uqsas jańalyqtar