Ádildikten asqan abyroı joq

Rýhanııat • 03 Tamyz, 2020

Ádildikten asqan abyroı joq

229 ret kórsetildi

Qazaq halqy ejelden ádildikti ómir súrýdiń ózegi dep bilgen. Iаǵnı qaı zamanda, qaı kezde bolmasyn qoǵamdy bereke men birlikke bastaıtyn, eldiń shańyraǵyn shaıqaltpaı, irgesin sóktirmeı ustap turatyn ustyny – ádildik. Ataqty qytaı ǵulamasy Kúńzi qarııa «Ádildigi joq qoǵam – eshqashan kemeldenbeıdi» degen eken.

Beken QAIRATULY

Ulystyń birligi úshin – ádildikten asqan abyroı joǵyn bizdiń ata-babalarymyz jaqsy bilgen. Kezinde jalyn jyrlarymen Uly dalany terbegen batyr-jyraýlar buqara halyqqa «dosyń turmaq jaýyńa da ádil bol» dep úıretken. Ádildikten attamaı, ony berik ustanýdy qazaq jurty óziniń ejelgi dástúr-saltyna sińirip, odan qaldy zań-jarǵylaryna engizip, buljytpaı qadaǵalaıtyn bolǵan.

Mysaly, orys ǵalymy G.Spasskıı 1804 jyly qazaqtyń jappas rýynyń starshyny Kóbek Shúkirálıevtiń aýyzynan jazyp alǵan «Jeti jarǵynyń» birer sorabyn 1820 jyly «Sıbırskıı vestnık» jýrnalyna jarııalaǵan eken. Osyndaǵy nusqada, ádiletten attap, zulymdyq jasaǵan adamnyń aıyby áshkerelense, onyń betine qara kúıe jaǵyp «qarabet» qylatyny jaıly málimet aıtylypty.

Sol sııaqty Abaı atamyz 38-shi qarasózinde «Kimde-kimniń ádileti joq bolsa, onyń ımany joq» dese, ótken ǵasyr basynda alash balasynyń kóshbasshysy bolǵan Álıhan Bókeıhanov «Jurt ádil bolmaı, isi ońǵa baspaıdy» degen eken.

Basqasyn bylaı qoıǵanda, ótken zamanda halqymyzdyń kósegesin kógertý úshin júrek maıyn sham qylǵan qazaq arystary qurǵan «Alash» partııasyna qandaı adamdar múshelikke qabyldanatyny jaıly «Qazaq» gazetiniń 1917 jylǵy 253-shi sanynda jarııalanǵan baǵdarlamada: «...Baǵytynan taımaıtyn, ótirik aıtpaıtyn, jaqyndyq týysqa búıregi burmaıtyn, dúnıege qyzyǵyp satylmaıtyn, shynshyl, ádil, týra kisi osy partııaǵa kiredi» dep, eń áýeli ádildikti tý etken.

Bunyń bárin nege aıtyp otyrmyz? Qazaq halqy sonaý baǵzy zaman, kóne dáýirde tarıh qoınaýyna jutylyp ketpeı búgingi kúnge jetýi anyǵyn aıtqanda, ádildik, adaldyq úkimine boı usynǵandyǵynyń jemisi ekeni anyq. Sonyń arqasynda búgin táýelsizdik deıtin tuǵyrdyń bıiginde qonaqtap otyr.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń ótken jyly saılaýaldy baǵdarlamasynda: «Ádildik – mádenıetimizdiń ajyramas bóligi jáne ǵasyrlar boıy qalyptasqan qundylyǵymyz...» degeni joǵaryda aıtyp ótken oı-pikirimizben ózektesip jatyr.

Osy oraıda, «ádildik» uǵymyn qoǵamtanýshy sosıologtar eki topqa bólipti. Birinshisi – áleýmettik ádildik. Bul úrdis buzylǵan jaǵdaıda qoǵam jik pen tapqa bólinedi. Nátıjesinde narazylyq órship, onyń sońy tóńkeriske ulasýy múmkin. Mysaly, Keńes odaǵynyń paıda bolýy osyndaı áleýmettik ádiletsizdiktiń – jemisi. Onyń aqyry – asharshylyq, soǵys, qýǵyn-súrginge ulasyp tyndy.

Ekinshisi – quqyqtyq ádildik. Bul – qoǵamdaǵy adam quqyǵynyń saqtalýy. Iаǵnı adamnyń sińirgen eńbegi jáne onyń baǵalanýy, qylmys pen jazanyń ádil sheshilýimen ólshenedi. Saıası ǵylymdarynyń doktory Seıilbek Musataevtyń paıymdaýynsha, qoǵamdaǵy quqyqtyq ádiletsizdiktiń óristeýi, ekstremıstik kóńil-kúıdiń týyndaýyna soqtyryp, áleýmettik jik tereńdeıdi dese, Stenford ýnıversıtetiniń professory Nıkolas Blým «ádileti joǵalǵan qoǵam kúıreýge bet alǵan keme sııaqty» depti.

Ádildik máselesi qaı zamanda, qaı qoǵamda da óte ózekti bolǵan. Mysaly, dana babamyz Ábý Nasyr ál-Farabı, «qoǵam izgilenbeı onyń saıası bılik tutqasy eshqashan izgilenbeıdi» degen eken. Nemese kóne grek oıshyly Arıstotelshe aıtsaq, izgi adamdar ǵana ádiletti qoǵamda ómir súrýge laıyq kórinedi.

Osy oraıda, kúlli ǵalamdy múltiksiz basqaryp turǵan jaratylys zańdylyǵy degen bar. Qoǵamda oryn alǵan ádiletsizdik tereńdep, zulymdyq shekten shyqsa jaratylys zańdylyǵy buzylady. Bundaı kúıge ushyraǵan qaýymǵa jaratýshynyń ashýy, ıaǵnı indet, tabıǵı apat, asharshylyq t.b. keledi deıdi sharıǵat úkimi. Demek, búgingi tańda álemdi qursaýlaǵan pandemııanyń bir ushyǵy osynda jatqan joq pa eken? Bundaıda qıyndyqtan qutylýdyń joly jappaı jaqsylyq jaıý, depti bizdiń mazhaby atamyz Ábý Hanıfa. Endeshe qıyndyq qursaýlaǵan tusta jappaı jaqsylyq jasaýǵa, umtylaıyq, aǵaıyn!!!

Kúnniń mańyzdy jáne ózekti jańalyqtaryn «Egemen Qazaqstan» telegram kanalynan oqyńyz