Atam qazaq: « Sóz qadirin bilmegen – óz qadirin bilmeıdi» dep, sóz kıesin qyzyl-jasyl bóz baǵasynan joǵary qoıǵan. «Alarym ketse ketsin, aıtarym ketpesin» dep, «Júrektiń sózin sóıle, til» (Abaı) degen. Osy júrek sózin sóılegende, ataly sózden attap, atasyz sózdi jaqtaǵandar nege azaımaıdy? Álde bózdiń qudireti júrip turǵanda, sóz nege kerek deı me eken?

«Til tas jarady, tas jarmasa, bas jarady», «Taıaq etten ótedi, sóz súıekten ótedi», «Qylysh jarasy bitedi, til jarasy bitpeıdi», depti burynǵy jaqsylar. Búgingi shubar tildiler, sol tildiń tasty tesip, basty jaratynyn, etten ótip súıekke jetetinin, qylysh tıgen jer ári ketse tyrtyq bolyp qalatynyn, sóz jarasy urpaǵyna tańba ekenin uqpaıtyn da, byqpaıtyn da sekildi. Tipti olar tý tikkenimizge bıyl úsh on jyldyq bolatynyn: qyzmettiń býymen, dáýlettiń sán-saltanatymen, kótermeleýdiń dýmanymen, ózim bilemin keýdemen bilmeı qalǵan ba deımin? Anaý bodan kezdiń ózinde tilin, ónerin pir tutqan qazaqtyń asyl qasıetterine tamsanǵan álemdik deńgeıdegi bilimpazdar, olardyń Demosfenderi men Sıserondary – Tóle, Qazybek, Áıteke bıler dep baǵalaǵanyn tarıhtan bilip, babalarymyzdyń osal emestigine marqaısań, búgingi keıbir jetesizdikti kórgennen keıin be eken, ıtalııalyq saıahatshy Renalıý Gaspırınniń: «Men álemniń 141 elin aralaǵan adammyn. Solardyń ishinde óz memleketinde óz tilinde ómir súre almaı otyrǵan beıshara halyqty kórdim. Ol – qazaqtar» degenin oqyǵanda, kóńiliń sý sepkendeı basylady. Aýyr sóz – súıekten ótip, júrekti shabaqtaıdy. Shirkin, jalǵan sózdiń de, jalpaqtaýdyń da, kópirtýdiń de, kólgirsýdiń de kókesin kórsetip júrgender aldaǵy sózdi túısinip, namystary oıansa, qane. Álde keıbireýler úshin «Qaıran til, qaıran sóz, nadanǵa qor bolyp» (Abaı) qala bere me?
Til taǵdyrynyń bulaı kókparǵa túsýine ózge emes, ózimiz kinálimiz.Tilińde sóıleme degen kim bar? Basqalar ıyqtan basyp tur deı alamyz ba, joq. Ol kezeń kelmeske ketti. Atalar ańsaǵan kúnge jetkende, sheshendiktiń bıiginen sóılep, kezi kelgende daýdy da, jaýdy da eki aýyz sózben toqtatqan, teli men tentekti tyrp etkizbegen sol aqylmandar tiliniń tilim-tilimin shyǵaryp, qudiretin uqpaıyn baldyr-batpaq, jasandy saldyrlaǵan saqaýlardyń, kelbetine qarasań bir kemeldeı, sózine zer salsań tili jańa shyqqan baladaı byldyr-shúldirlerdiń qunsyz «quralyna» aınaldyryp bara jatqanymyz ultqa syn bolyp turǵany aqıqat. Bir qarasań, til qarapaıym halyqqa qana kerekteı kórinedi. Tizgin ustaǵandar, sol mańda júrgender kósh júre túzeledimen kele jatqandaı. Sanasy qyzyl ıdeologııadan ada dep júrgen táýelsiz eldiń bir shoǵyr jastary sol eski sarynnyń soqpaǵynda qalyp bara jatqandaı.
Memlekettik til el tiline, jalpy jurt tiline jetkizýdi Elbasy N. Nazarbaev kezinde ashyna aıtyp, estir qulaqqa jetkizgeni bar. Biraq ol da jetege jete qoımady. Eski jolmen áli salyp uryp keledi. Olarǵa eliktegender de qalar emes. Prezıdent Q.Toqaev: «Másele –nıette. Nıettiń durys bolýy qazaq tilin meńgergisi keletin adamdarǵa da, osy maqsatqa jetýge jaǵdaı jasaıtyn Úkimetke de baılanysty», dedi. Endeshe, osy údeden qalaı shyǵýǵa bolady?
Birinshiden, mekteptegi, ásirese, orys mektebindegi qazaq tiline jete mán berý kerek. Ekinshi, oqýlyqtaǵy olqylyqtardy ońaltýǵa tıistimiz. Jańa zamanǵa, órkenıetti elge elikteımiz dep júıesi bar dúnıeni júndeı tútip, uıpa-tuıpasyn shyǵardyq. Saýatsyz qalǵan halyqtyń saýatyn ashatyndaı «Saýat ashý» kitapsymaǵyn tyqpalap edik, shıkiligi shyqty. Baıtursynulynyń «Álippesine» qaıta bet burdyq. Buǵan shúkir deıik. Jalpy, burynǵy shyn zııalylar jazǵan oqýlyqtardy saraptan ótkizip, jaqsysyn «Álippedeı» qaıta oraltýdyń paıdasy bolmasa, zııany joq sekildi. Ol oqýlyqtardyń tili jatyq, keltirilgen mysaldar túsinýge, jattaýǵa óte yńǵaıly edi. Osy kúngi oqýlyqtardy bala, ata-ana ǵana emes, keıde muǵalimderdiń ózderi de túsine bermeıtini aıtylýdaı aıtylyp keledi. Osy kesel neden shyǵady, kóp jaǵdaıda bala jaıy syrtta qalyp, oqýlyq jazyp avtor atanýǵa, sóıtip, abyroıǵa kenelýge, tabys tabýǵa orynsyz umtylýdan. Bul tyıylmasa, urpaqtar arasyndaǵy saýatsyzdyq beleń ala beredi.
Úshinshi, keńes kezindegideı, joǵary oqý oryndarynyń, ózge de bilim mekemeleriniń bárinde memlekettik tildi júıeli oqytý qajettigi týyndap otyr. Bul barlyq jastardyń mektepten keıin de qazaq tili júretinin bilip otyratynyna jol ashar edi.
Sonymen, oqymaǵanmen toqyǵany mol babalarymyzdyń tilin qurmetteýi, tunyq oıy týraly basqalar súısinip jazyp ketse, oqyǵany kóp búgingi urpaǵynyń til suıyqtyǵyna kúıingenin ańǵartyp, az-kem oı aıttyq. «Eldiń turmysyn, tilin, minezin bilmegen kisi – kósh basyn da alyp júre almaıdy» bul arysymyz Álıhan Bókeıhannyń sózi. Osyny bıliktegi azamattar, halyq qalaǵan qalaýlylar sanasyna qaraýyl etip ustasa, qalyń qaýym jandarynan tabylary haq.
Qazaqkonsert pen TÚRKSOI Yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıady
Qoǵam • Búgin, 17:10
Kolledjderge qujat qabyldaý bastaldy
Bilim • Búgin, 17:01
Qyzylordada esirtkige qarsy aksııa ótti
Aımaqtar • Búgin, 16:52
Senatta «Parasat» baıqaýynyń jeńimpazdary marapattaldy
Parlament • Búgin, 16:45
AQSh-tyń Takoma qalasynda atys boldy
Álem • Búgin, 16:36
Qazaqstanda ýchaskelik ınspektorlar jańa ereje boıynsha jumys isteıdi
Qazaqstan • Búgin, 16:28
Aımaqtar • Búgin, 16:18
Qarjy • Búgin, 16:10
Jambyl oblysy Jýaly aýdanyna jańa ákim taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 16:02
Shymkentte kúnniń ystyǵynan kólik órtendi
Oqıǵa • Búgin, 15:53
Qazaqstanda qus eti qymbattady
Qoǵam • Búgin, 15:43
UBT: 267 oqýshy test tapsyrý múmkindiginen aıyryldy
Bilim • Búgin, 15:37
Túrkistan oblysy turǵynynyń aýlasynan 30 túp sora tabyldy
Aımaqtar • Búgin, 15:28
Elordada «Nartaı» fılminiń tegin kórsetilimi ótti
О́ner • Búgin, 15:18
Qazaqstan krıptoaktıvterdi shyǵarý boıynsha álemde ekinshi orynda tur
Qazaqstan • Búgin, 15:08
IPO-ǵa qatysý halyq úshin qoljetimdi bolýy qajet – Prezıdent
Qoǵam • Búgin, 15:03
Turar Rysqulov aýdanyna jańa ákim taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 14:57
Prezıdent: Elimizge jańa ári senimdi ınvestısııa kózderi qajet
Prezıdent • Búgin, 14:50
Ulybrıtanııa Reseı altynyn ımporttaýdan bas tartty
Álem • Búgin, 14:44
Qazaqstandyqtardyń salyqqa bereshegi 24,3 mlrd teńgege jetti
Qoǵam • Búgin, 14:35
Úıinde esirtki saqtaǵan ShQO turǵyny ustaldy
Oqıǵa • Búgin, 14:28
Jańa oblystardyń turǵyndaryna kólik nómirin aýystyrýdyń qajeti joq
Aımaqtar • Búgin, 14:20
Reseı syrtqy qaryzy boıynsha defoltqa ushyrady
Álem • Búgin, 14:13
Qazaqstandyq jas tennısshiler Ýımbldon týrnırinde óner kórsetedi
Tennıs • Búgin, 13:53
Qytaı Qazaqstan azamattary úshin vızasyz rejım engizýi múmkin
Qazaqstan • Búgin, 13:43
Qazaqstandyqtardyń alǵashqy legi qajylyqqa attanady
Rýhanııat • Búgin, 13:31
Páter turǵyndaryn bank qosymshasy arqyly tirkeýden shyǵarýǵa bolady
Qoǵam • Búgin, 13:20
BQO-da jol apatynan eki sábı zardap shekti
Oqıǵa • Búgin, 13:10
Jas tennısshiler ITF týrnırinde júldeli boldy
Tennıs • Búgin, 12:53
Aýyl jastary qurǵan kompanııa 2,4 mln dollar ınvestısııa tartty
Qoǵam • Búgin, 12:45
«QazTransGaz Aımaqqa» 5 mln teńgeden astam aıyppul salyndy
Qazaqstan • Búgin, 12:38
Munaı baǵasy 1 dollarǵa arzandady
Ekonomıka • Búgin, 12:30
Almatyda qarjy pıramıdasynyń basshylary sottaldy
Qoǵam • Búgin, 12:22
Úkimet • Búgin, 12:12
«Kanelo»: Golovkındi nokaýtpen jeńemin
Kásipqoı boks • Búgin, 12:08
Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý vıse-mınıstri taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 11:52
Aldaǵy kúnderi aýa raıy qandaı bolady
Aýa raıy • Búgin, 11:46
Erbolat Dosaev almatylyqtarǵa úndeý jasady
Aımaqtar • Búgin, 11:30
Sýǵa shomylý erejesin buzǵandar jaýapqa tartyldy
Qoǵam • Búgin, 11:25
Bir aptada 3 myńǵa jýyq qylmys jasaldy
Qazaqstan • Búgin, 11:18
Uqsas jańalyqtar