«Buırataý» – týrısterge buıyrǵan syı

Osy oraıda Qaraǵandy obly­syndaǵy «Buırataý» memlekettik ult­tyq parkin Memleket basshy­sy nazar aýdarǵan máseleniń she­shimin tabýǵa jol silteıtin ıgilikti jobanyń biri retinde ataýǵa bo­lady. Osakarov aýdanynyń aýma­ǵynda oryn tepken bul qoryqtyń irgetasy dalanyń tańǵajaıyp ekologııalyq júıesin saqtap qalý maqsatynda 2011 jyly qalanǵan bolatyn. Naqty aıtqanda, BUU Damý baǵdarlamasynyń jobasy aıasynda «Dalalyq ekojúıeni saq­taý men turaqty damytý» ǵa­lamdyq ekologııalyq qorynyń qol­daýymen 2011-2014 jyldarǵa arnalǵan «Jasyl damý» salalyq baǵdarlamasyna sáıkes, Aýyl sha­rýashylyǵy mınıstrliginiń Orman jáne ańshylyq sharýashylyǵy komıtetiniń pármenimen quryldy. Mundaǵy maqsat-mindettiń biri – qara qandyaǵash ormandary men qaıyń shoǵyrlaryn aman saqtap qalý edi.

«Buırataýdyń» basqa qoryq­tardan bir aıyrmashylyǵy, munda saıahatshylar men demalýshylarǵa aýmaqty aralaı júrip tamashalaýǵa ruqsat etilgen. Árıne, mundaı jaǵdaıda belgilengen tártipti qatań saqtaý men tabıǵatqa degen janashyrlyq erekshe talap etiledi.

«Buırataý» tabıǵat parkiniń basty baılyǵy – arqarlar. Qazaqstannyń «Qyzyl kitaby­na» engen bul janýarlardyń mun­daǵy túrin ǵalymdar «soltús­tik­­­qazaqstandyq taý qoıy» dep ataı­dy. Keıingi sanaq málime­ti­ne qa­raǵanda, qoryqtaǵy arqar­lar­dyń sany bul kúnde 400 bastan asqan. Iir múıizdi janýarlar park aýmaǵyndaǵy eń bıik shyńy teńiz deńgeıinen 901 metr bolatyn «Aqdym» taý silemderin meken etedi.

Jalpy, «Buırataýdy» ań pat­sha­lyǵy dese de artyqtyq etpeıdi. Bul qutty mekende qasqyr, túlki, qarsaq, qoıannyń birneshe túri, bor­syq, sileýsin, buǵy, bulan, qa­ban, sasyqsúzen, qundyz sııaqty ańdar kezdesedi. Mamandar qazir­gi ýaqytta tabıǵı parktegi ań túr­leriniń sany 55-ten asqanyn maqtanyshpen aıtady.

«Buırataýda» ósimdiktiń Qa­zaq­stannyń «Qyzyl kitabyna» en­gen úlpildek janargúl, edil ja­nar­gúli, qyzǵaldaqtyń sırek tú­ri, qarǵakóz, túkti seleý, qyrǵyz qa­ıyńy jáne ashyq kestejýsan sııaqty túrleri bar. Jalpy, munda ósimdik ataýlynyń 610 túri kezdesedi.

Memlekettik parktiń ajaryn ashqan ǵalamattyń biri – Áji­baı kóli. Mundaǵy eń úlken sý qoı­masy sanalatyn bul kóldiń jaǵa­laýy qamys-quraq qaptap ósken qumdy-tastaqty bolyp keledi. Ja­ǵalaýy alasa kóldi qar sýy men jer asty kózderi tolyqtyryp otyrady.

Anyǵynda, «Buırataý» tabı­ǵı parki eki birdeı oblystyń aýma­ǵynda jatyr. Memlekettik ulttyq tabıǵı parktiń 88 968 gektardy qamtıtyn aýmaǵynyń soltústik bóligi Aqmola oblysynyń Ereı­mentaý, al ońtústik bóligi Qara­ǵan­dy oblysynyń Osakarov aýdandaryna tıesili. Al onyń ortalyq keńsesi aýdandaǵy Molodejnyı kentinde ornalasqan. Osynsha aýmaqty alyp jatqan qoryqtyń quramyna aıryqsha qorǵaý tabı­ǵı aımaǵyna jatatyn jergilikti mańyzy bar «Buırataý» tabıǵı parki, «Belodymovskıı» jáne Ereımentaý memlekettik zoolo­gııa­lyq qoryqshasy men buryn Ereı­mentaý memlekettik qoryǵynyń tóńireginde rezervtelgen aýmaq enedi.

«Buırataý» memlekettik ult­tyq tabıǵı parkine respýblıka­lyq mańyzy bar tabıǵat qorǵaý jáne ǵylymı mekeme mártebesi berilgen. Naqtyraq aıtqanda, ekin­shi sanattaǵy aıryqsha qor­ǵaý tabıǵı aımaǵyna jatady. Bul bıologııalyq jáne land­shaft­tyq alýandyqty saqtaý úshin ta­bıǵat qorǵaý, ekologııalyq-aǵar­týshylyq, ǵylymı, týrıstik jáne rek­reasııalyq maqsatta memle­ket­tik tabıǵı-qoryq qoryndaǵy erek­she ekologııalyq, ǵylymı, ta­rıhı-mádenı jáne rekreasııalyq mańyzy bar biregeı tabıǵı keshender men nysandardy paıdalanady. Al aıryqsha qorǵaý ta­bıǵı aımaǵynyń qoryna orman, geologııalyq, gıdrogeologııalyq, geomorfologııalyq, zoologııalyq jáne botanıkalyq nysandar jatady.

«Buırataý» ulttyq par­ki klı­matynyń kúrt qubylmaly­lyǵymen erekshelenedi. Ystyq jaz, aıazdy qys, atmosferalyq ylǵaldyń jet­­kiliksizdigi men turaqsyzdyǵy, jyl boıy soǵatyn ańyzǵaq jel mundaǵy tirshilikke qıyndyq týǵyzatyny ras. Degenmen, bul ulttyq park qyzmetin el ıgiligine jaratý turǵysynda kedergi keltire almaıdy degendi aıtady mamandar.

Ulttyq park aýmaǵynda Áji­baı jáne Bozaıǵyr ózenderi bar. Onsha tereń emes bul ózender ańdardyń sý ishýine ǵana jaramdy. Negizinen bul jerde sýy kermek tuıyq qazanshuńqyrlar kóptep kezdesedi. Jazda joǵaryda atalǵan ózender tartylyp qalǵanymen, ulttyq parktiń aýmaǵy sýdan zárý­lik kórgen emes.

Park ekologııalyq týrızmdi damytýǵa maqsatty baǵyt alǵan. Naqtyraq aıtqanda, birneshe jyl buryn Osakarov aýdanynda aýmaǵy 400 gektar bolatyn dalalyq safarı parki ashylǵan bolatyn. Iаǵnı bul terrıtorııa temir tormen qorshalyp, onyń ishine asyl tuqymdy maraldar jiberilgen. Qazirgi ýaqytta osy maraldardan órgen tól park aýmaǵyna jersinip, jergilikti ekotýrızmniń aýyz toltyryp aıtar negizgi maqtanyshyna aınalǵan.

Parkke saıahat quryp kelgen týrıster osy maraldardy, sony­men qatar arqar, bulan, elik, qaban, túlki, qoıan, qarsaq, sileýsin jáne janat tektes ıt sııaqty janýarlar túrin tabıǵı ortada syrttaı baqylap, tipti selfı jasap sýretke de túse alady. Sondaı-aq olardyń tabıǵat aıasyna shatyr tigip, Ájibaı men Bozaıǵyr ózenine qarmaq salyp, balyq aýlaýyna da bolady. Bir sózben aıtqanda, munda kelgen aǵaıyn tynyǵyp, boıyna uzaq ýaqytqa jetetin kúsh-qýat jınap qaıtary sózsiz.

«Buırataý» parkindegi «Belo­­dy­movskıı» týrıstik marshrý­tynyń baǵytymen júrip otyryp, «Qaraaǵash» bulaǵyna barýǵa bolady. Bul jerdegi móldir jáne muz­daı sý kún ystyqta qatalaǵan týrısterdiń janyn jadyratary sózsiz. Atalǵan bulaqtyń basynda alty qanat kıiz úı tigilgen. Kóshpeli ómirdiń dámin tatqysy kelgen saıahatshylardyń bul jerde túneýine de bolady. Olar úshin altybaqan qurylǵan, taza aýada otqa et qaqtaýǵa, samaýrynmen shaı ishýge múmkindik bar. Budan bólek, bul jerde týrıster úshin ystyq shaı, jańa pisken baýyrsaq tartý etý isi uıymdastyrylǵan. Jalpy, parktegi «Belodymovskıı» bó­lim­shesine bir maýsymda ortasha eseppen alǵanda 250-300 saıahatshy keledi eken.

Parktiń bas dırektory Ja­nat Hasenovtiń aıtýynsha, «Buıra­taýdyń» aýmaǵyna aptasyna 50 saıahatshyny ǵana jiberý týraly sheshim qabyldanǵan. Nege deseńiz, týrısterdiń sanyn rettep otyrmasa, olardyń shama­dan tys kóptigi mundaǵy ań men qus­tyń tynyshtyǵyna teris áse­rin tıgizýi ábden múmkin. Negi­zinde, «Buırataý» parkiniń aýma­ǵyna kim kóringen kire ber­meıdi. Bul jaǵynan tártip qa­tań qadaǵalanady. Qoryqtyń aýma­ǵyna kirý úshin árbir saıahatshy 0,1 AEK mólsherinde aqy tóleıdi.

Budan bólek, arheolog-ǵalym­dardyń «Buırataý» memlekettik ulttyq tabıǵı parki aýmaǵynan VI-VII ǵasyrlardaǵy saq mádenıeti­niń eskertkishterin tapqanyn da aıta ketken lázim. Iаǵnı qyzyǵýshylyq tanytqan týrısterdiń arheolo­gııa­lyq qazbalarǵa kýá bolýyna da múm­kindik bar. Bir sózben aıtqanda, tabıǵat syıǵa tartqan syrly ólke – Buırataýǵa altyn ýaqytyn ­qıyp barǵan saıahatshynyń esh ókinbesi aıdan anyq.

Qazirgi tańda «Buırataý» parki aýmaǵynda baılanys pen ınternet joq. Alaıda aýdan ákimi Nurken Qobjanov aldaǵy ýaqytta bul má­se­leniń oń sheshim tabatynyn aıtady. «Buırataý – aýdanymyz­dyń maqtanyshy. Týrızm salasynyń damýyna tikeleı yqpal etetin mun­daı nysannyń qanat jaıýyna biz tikeleı múddelimiz. Búginde park aýmaǵynda on tósektik qonaqúı­­diń qurylysy qarqyndy júrgizilý­­de. Jalpy, týrızmdi damytý bo­ıynsha bizdiń alǵa qoıǵan jospar­larymyz, qolǵa almaqshy jobalarymyz sátimen iske asady dep senimmen aıta alamyz», deıdi Osa­karov aýdanynyń ákimi Nurken Qobjanov.

Qaraǵandy oblysy,

Osakarov aýdany