Pandemııa jáne saıası sheshim

Biraq bul nátıje keı sarapshylar aıtqandaı, avtorıtarlyq úkimet pen demokratııa týraly emes. Shyǵys Azııada indetpen kúreste tabysqa jetkender qata­rynda avtorıtarlyq memleketter, sondaı-aq kúshti jáne qar­qyndy demokratııalyq elder bar. Vetnam sekildi kedeı elder kóptegen baı memleketten góri tıimdi áreket etkenin eskersek, aıyrmashylyq eko­nomıkalyq resýrstarǵa nemese densaý­lyq saqtaý salasyndaǵy bilikke baılanysty emes.

Endeshe, indetpen kúrestegi alshaq­tyq­tyń artynda ne jatyr? Ony túsin­dirý kúrdeli ekenine qaramastan, má­sele mynada. Basqarý turǵysynan úsh mańyzdy faktordy atap ótý kerek: mem­lekettik áleýet, áleý­mettik senim jáne saıası kósh­basshylyq.

Indetpen kúreste memlekettiń qabi­leti anyq bolýy múmkin, biraq bul mańyzdy másele. Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý júıesi kúshti emes el pandemııaǵa ushyraıdy. Bul faktor Shyǵys Azııa elderine úlken artyqshylyq berdi. Biraq bári memlekettiń qabiletine ǵana baılanysty emes. Densaýlyq saqtaý salasynda keıingi jyldary úlken jetistikterge jetken Brazılııada qolda bar medı­sınalyq múmkindik daǵda­rystyń aldyn alýǵa tótep bere alǵan joq.

Ekinshi faktor, áleýmettik senim eki máselege baılanysty. Halyq óz úkimetine senýi kerek. Áıtpese, densaýlyq saq­taý salasyna aýyrlyq túsedi ári karantınge qatysty shara­lardyń oryndalýy tómen bolady. О́kinishke qaraı, mundaı «ınstıtýttyq senim» sońǵy on jylda Latyn Amerıkasy men Karıb teńizi basseıni elderinde tómendep keledi. Sonymen qa­tar azamattardyń arasyndaǵy senim, ıaǵnı áleýmettik senimniń ekinshi ólshemi bar. Pandemııa kezeńinde kóptegen elde áleý­mettik senimniń tómendigi men áleýmettik aıyrmashylyq saldarynan indet órship, zardaby aýyr boldy.

Úshinshi faktor – saıası kósh­­bas­shylyq. Qoǵamda týyn­daǵan tótenshe jaǵdaı kezin­de ıerarhııa boıynsha mem­le­kettik ınstıtýttardyń joǵary jaǵyndaǵy adamdar sheshýshi sharalar qabyldaýǵa quqyly. Olardyń kim ekeni jáne qandaı maqsat kózdeıtini atalǵan saıasatkerler áreketiniń tıimdiligin anyqtaýǵa áser etedi. Keı saıası lıderler pandemııany, negizinen, ózderiniń saıası taǵdyrlaryna qaýip retinde qarastyrdy jáne soǵan sáıkes áreket etti. Bas­qala­ry ózderiniń qoǵamdyq múd­delerdi qorǵaý­shy retindegi ró­line baıyppen qarady.

Osy ártúrli saıası qadam­dar­dyń nátıjesine qarap otyryp, pan­de­mııa­ǵa qarsy kúrestiń tıimdiligi men turaq­ty­lyǵyn anyq ańǵaramyz. Saıa­sı kósh­basshylyq búkil salada kez­desedi. Biraq úkimetten bastap, jer­gilikti atqarýshy organdarǵa deıingi memlekettik mekemeler úılesimdi jáne birlesken is-qımyl jasamasa, indetpen kúresý tıimsiz bolmaq.

Memleket áleýetin shek­teýliligi, áleý­­mettik senim­­niń tómendigi jáne saıa­sı jetek­­shiliktiń nasharlyǵy – demo­kratııalyq turǵyda toz­ǵannyń belgisi. Jalpy alǵanda, pandemııa álemniń demokratııalyq reses­sııaǵa kezigetinin kórsetip, burynnan beri qalyptasyp kelgen qıyndyqtardyń betin ashty. Bizdiń oıymyzsha, bul qıyndyqtar buǵan deıin qalyptasqan. Sonyń saldarynan memleketter pandemııaǵa qaýqar kórsete alǵan joq.

Covid-19 bastalǵanǵa deıin Latyn Amerıkasy men Karıb teńizi basseıni elderi áleý­met­tik narazylyq pen saıası turaq­syzdyqqa belshesinen batyp, jap­paı narazylyqtar men popý­lızm qarqyn alyp kele jat­qan. Aımaqtaǵy turaqsyzdyq «saıası ydyraý» dep atalatyn qubylysty ańǵartady. Soǵan sáıkes, saıası júıe oń eko­no­mıkalyq jáne áleýmettik ta­bys­tan keıin kún­delikti qajet­tiligi ósken halyqtyń talaptaryn qanaǵattandyra almasa, zańdy kúshin joǵaltady jáne turaq­syzdyqqa túsedi.

Latyn Amerıkasynyń jańa orta tap ókilderiniń turaqty ekonomıkalyq ósim kezeńinen keıin burynǵysha qajettilikteri ótelmeı keledi. Onyń saldary endi tolyqtaı kórindi. Sybaılas jemqorlyqtyń keń taraǵanyna  na­razylyq pen elıta bılikti ózderin baıy­tý úshin paıdalanady degen pikir turaq­syzdyqty kúsheıtti.

Basqarýdaǵy bul máseleniń ońaı sheshimi joq. Memlekettik áleýetke ınvestısııa salý jáne áleýmettik senimdi arttyrý uzaq ýaqytty qajet etýi múmkin. Ári oǵan jaqsy saıası kósh­basshylyq kerek. Soǵan qaramastan, pandemııa kezinde tıimsiz basqarýǵa tap kelgen elderdiń saıası kósh­basshylary ózara baılanysty úsh salada syndarly áreket ete alady. Birinshisi jáne eń jedeli – memlekettik saıasat. Pan­de­mııa­nyń densaýlyq saqtaýǵa, ekonomıkalyq jáne áleýmettik sala­larǵa túsirgen saldarlaryn joıý jónindegi sharalardy jetil­dirýge nemese keńeıtýge áli de kesh emes.

Ekinshiden, Latyn Amerıkasy men Karıb teńizi basseıni elderi keńirek oılanyp, «oıyn erejelerin» qaıta qaraýlary kerek. Iаǵnı kiristerdi qaıta bólý úshin bıýdjettik saıasatty júrgizý, birneshe sýbektiniń naryqty basyp alýyna jol bermeıtin erejeler qabyldaý jáne azamattyq qoǵam uıym­darynyń saıa­satty qurýǵa jáne basqarýǵa qaty­sýyna tıimdi jol qalyptastyrý qajet. Bul uzaq merzimdi joba, biraq kelesi pandemııadan saqtanýǵa kerekti búkil múmkindikti ja­saýǵa jol ashady.

Sońǵysy, ózgeristerdi demo­kra­tııalyq jolmen júzege asy­rýǵa qajet tulǵalardyń koalısııalaryn túsiný mańyzdy. О́zgeris saıası jumyldyrýdy qajet etedi. Bastysy, «ınstıtýttar» dep ata­ǵan erejeler men saıasatty jasaıtyn jáne qoldaıtyn adamdar, ıaǵnı bárimiz ekenimiz anyq.

Frensıs FÝKÝIаMA,

Stenford ýnıversıtetiniń Frıman Spoglı atyndaǵy Halyqaralyq zertteýler ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, FSI-diń Demokratııa, damý jáne zań ústemdigi ortalyǵynyń dırektory jáne Stenfordtyń halyqaralyq saıasat baǵdarlamasy boıynsha magıstri,

Lýıs Felıpe LOPES-KALVA,

Birikken Ulttar Uıymynyń Damý baǵdarlamasy jetekshisiniń kómekshisi jáne Latyn Amerıkasy men Karıb teńizi basseıni boıynsha aımaqtyq dırektory

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org