«Jan shoshytqan jarylystyń janynda boldyq...»

Bizdi Semeıge aparady degenge ózi­mizdiń jerde bolady ekenbiz dep qýan­dyq. Alaıda ıadrolyq polı­gonǵa baratynymyzdy bilgen joqpyz. Bizdiń áskerı mekenjaıymyz «Semıpalatınsk-21» dep ataldy. Nurlan Asaıynov «Balapan» alańynda boldy. Men ony kórip júrdim, al ózim «G» alańynda boldym. Bul – Degeleń taýynyń etegi. Osy alańda 1961 jyldan 1989 jylǵa deıin jer astynda 209 jarylys jasalypty. Ol oryn – bizden 10-12 shaqyrymdyq jer. Biz áskerde bolǵan ýaqytta aıyna 2-3 retten jarylys bolatyn. Taýdy burǵylap tesip, birneshe metrlik uńǵyma ornatylady. Bomba sonyń ishine qoıylyp, jan-jaǵyn, ústin qıyrshyq taspen kómip, be­tondap bekitip tastaıdy. Shaqpaq syrt­tan jýan, qalyń kabelder arqyly beriledi. Kabeldiń ózi birnesheý bolady, óıtkeni bireý bolsa jaramsyzdyq shy­ǵyp, iske aspaı qalýy múmkin. Son­dyq­tan birneshe kabel shyǵyp turady. Bar­lyq qazý, kómý jumystaryn biz – qu­rylys batalonynyń soldattary atqa­ra­myz, aramyzda azamattyq kıimdegi maman­dar da júredi. Olar bizge komanda berip, qalaı jumys isteý kerektigin aıtyp turady.

Jarylys bolatyn kúni bizdi saq­tan­­dyryp, búkil garnızondy sapqa tur­ǵyzyp qoıady. Soldattar tasymaldaıtyn júk mashınalarynyń borty ashylyp, bizdi tıep áketýge daıyn turady. О́ıtkeni jeldiń baǵyty ózgerip, bizge qaraı soǵatyn bolsa, barlyq ıondyq sáýle bizge quıylady ǵoı. Jerasty ja­ry­lysy bolsa da «sańyraýqulaq» as­pan­ǵa kóterilip, jan-jaqqa taraıdy.

Jarylys bolǵan kezde jer orasan kúshpen solq ete qalyp, taý jylqy sil­­­kin­gendeı dúrildep, selkildep kete­di. Biz turǵan jer tolqyn-tol­qyn bo­lyp dúrildegen daýyspen, shaı­qa­lyp ketedi. Shyńǵyrǵan orasan qatty dy­bys shyǵady. Sapta turǵan sol­dat­tar­­dyń keıbiri otyra qalady, qoryq­qa­­ny­­nan jylap jiberetinder de bola­dy. Aýyz­darynan, muryndarynan, qulaq­tarynan qan aǵatyndar da kóp boldy. Osyndaı jaǵdaı birer mınýtqa deıin sozylady. Bárimiz eseńgirep, denemiz del-sal bolyp, alǵashqy sátterde aýzymyz qurǵap, tilimiz sózge ılikpeı qalady. Ofıserler zııansyz dep aıtqanymen, óz basymyz onyń qateri bizge qatty tıgenin sezinetinbiz.

Bizge eshqandaı arnaıy tamaq ta bergen emes. Kofe men shokolad bólinedi deıdi, ony ofıserler ózderi bólip alatyn bolsa kerek, bizdiń kózimiz de kórmedi. Keıbireýler: «Senderge radıasııadan qorǵaný úshin araq, spırt quıatyn shyǵar», dep suraıdy. Biraq ondaı bolǵan emes. Eger araq berse, soldattar sol jerde «qyzyp» alyp, qyzyl qyrǵyn jasaýy múmkin edi. О́ıtkeni biz ózimizdi «tájirıbelik qoıan» sııaqty paıdalanǵandaryn biletinbiz. «Amerıka daýysy», «Azattyq radıosy» degenderden soldattardyń eshqandaı qorǵalmaı, turǵyzylyp qoıatyny aıtylatynyn estip, ashýlanyp júrdik. Tájirıbelik ıtter de kóp boldy. Olardy synaqtan keıin sonda aparyp jatady.

Taýdyń tastary jarylystan keıin qyp-qyzyl bolyp ketedi. Degeleń kezinde ájeptáýir bıik taý bolǵan eken, artynan jermen-jeksen bolyp ketti dep estidim. Biz bolǵan kezdiń ózinde ol sap-sary bolyp turǵan bıikteý tóbe sııaqty edi. Taýdyń kúıip ketkenin sodan bilińiz.

Polıgonnyń aýmaǵynda eldi mekender bolmaǵanymen, mal jaıylyp júredi. Bizden 35 shaqyrymdaı jerde Qaraǵandy oblysyna qaraıtyn Saryjaz degen aýyl bar. Sol aýylda qoı fermasy boldy.

Polıgonnyń syrty qorshalmaǵan, bári ashyq, tek patrýl syrttaı qarap júredi».

Bul áńgimeni bizge Soltústik Qazaq­stan oblysyndaǵy Semeı ıadrolyq polıgonynda zardap shekkender birlestiginiń tóraǵasy Ashat Tólepbergenov aǵamyz aıtyp berdi. Qazir atalǵan uıym qura­mynda 168 adam bar. Olardyń bári bir­deı jeńildik ala almaı júr eken. Sebebi №14387 nemese №65538 áskerı bó­limderde bolmaǵandarǵa Semeı ıadro­lyq polıgonynda zardap shekken degen mártebe berilmeıdi. Ol úshin Reseıdiń Qorǵanys mınıstrliginiń arhıvine suraý salý kerek. Al ondaǵylar ońaılyqpen jaýap bere qoımaıdy. Qysqasy, qazir Qyzyljar óńirinde nebári 26 adam ǵana jeńildik alady eken. Sonyń ishinde 4-ýi – ekinshi, 13-i – úshinshi toptaǵy múge­dekter. Ashattyń ózi de úshinshi toptaǵy múgedek.

«Qatarymyz jyldan-jylǵa sırep barady. Kóbi ómirden tipti jas ketti. 2016 jyly áskerı komıssarıattan alǵan esep boıynsha 850 adam edik. Byltyr 430 adam ǵana qaldyq. Sonyń 168-i – birlestikke múshe. Menimen bir rotada Petropavldan 8 jigit bolyp edi, qazir jalǵyz qaldym», deıdi ol.

Zardap shekkenderdiń muqtajdyqtary az emes. Olarǵa arnaýly mártebe beril­me­gen. Chernobyl ıadrolyq polıgonyn­da zardap shekkendermen birge atalady. Arnaıy mártebesi bolmaǵan soń eskert­kish ornatýǵa da ruqsat berilmepti. Kóp­tegen azamattar tıisti jeńildikterge de qol jetkize almaı júr eken. О́z prob­lema­laryn aıtyp depýtattarǵa da, Úki­­met­ke de jazǵan, biraq sodan nátıje bol­maı otyrǵan kórinedi.

Degenmen birlestik óz múshelerine bılik pen qoǵamnyń nazaryn aýdarý jolynda belsendi qyzmet atqarýda. Bıyl Semeı ıadrolyq polıgonynyń jabylǵanyna 30 jyl tolýyna baılanysty jergilikti ákimdik pen oblystyq ardagerler uıymynyń kómeginiń ar­qasyn­da merekelik medal jasatypty. Birlestik belsendileri qazir qala men aýdan­darǵa shyǵyp, az da bolsa kóńilge jubanysh bolsyn degen nıetpen sony zardap shegýshilerdiń tósine qadap júr.

Beıbit zamanda keńes ókimetiniń ozbyrlyǵyn kórip, túrli aýrý-syrqaýǵa ushyrap, ómirmen erte qoshtasyp jatqan Semeı ıadrolyq polıgonynan zardap shek­ken­derge qamqorlyq aıasyn keńeı­tetin kez jetken sııaqty. Iаdrolyq qarý­dan óz erkimen bas tartyp, ony taratpaý jóninde álemdik deńgeıde belsendilik kórsetip júrgen egemen elimiz bul máselede de ózgelerge ónege bolsa, quba-qup.