Muqaǵalıdyń «óresi»

Bul ataý qazirgi tańda qoldanysta joq. Qazaq babam aıtqandaı, «Kózden ketken soń, kóńilden bolady ózge». Biraq ejelgi qara óleńderde, sondaı-aq qazirgi aqyn-jazýshylar shyǵarmasynda qadaý-qadaý kezdesedi. Sonyń biri Muqaǵalı jyrynda «Burynǵy óreden qurt ap qashqandar» dep sıpattalsa, marqum aqyn Járken Bódesh «Aýyl saǵynyshy» atty jyrynda «О́reden irimshigin ap qashatyn, Saǵyndym kezquıryǵyn, qarǵasyn da...» dep tolǵapty.

Endeshe, Muqaǵalı men Járken jyrlaǵan «óre» jaıly ne bilemiz? О́z basym óreni kórdim, jaqsy bilemin. Bizdiń elde óresiz úı bolmaıtyn. Jaz jaılaýǵa shyqqan jurt saba pisip, irkitten sarymaıyn aıyrǵan soń qalǵanyn qaınatyp qurt jasaıdy. Iаǵnı sary sýy súzilgen jalpaq jarmany bólip-bólip, órege samsatyp jaıyp qoıady. О́rede jaıýly turǵan qurt-irimshik, basqa da dámdi taǵamdardy aýyl balalary ile qashyp jep júredi. Muqaǵalı aqyn jyrlaǵan «kezinde óreden qurt ap qashqan, qazirgi aq bas shaldar» – dál osy balalar. Sol sııaqty órede jaıýly turǵan dámdi taǵamdy aýyl mańynda tyshqanshylap júrgen kezquıryq ta, qarǵa da ilip áketip jeýge qumar. Járken jyrlaǵan kezquıryq pen qarǵa osy.

О́re jaıly aıtpas buryn, myna bir oqıǵa esimnen ketpeıdi. Shamamen on jasar balamyn. Dónen shyǵar jıren sáýrikti shaýjaılap kórshi aýylǵa bardym. Jumabaı deıtin shaıqylaý atamyz bar edi. Jaryqtyq esik aldyndaǵy óreniń astynda kóleńkelep jatyr, óreniń ústinde Keńes zamanynda Rıga qalasynda shyǵatyn «VEF-202» radıoqabyldaǵyshyn daýysyn barynsha qataıtyp ilip qoıypty. Oıymda eshteńe joq: «Assalaýmaǵaleıkým aqsaqal, radıo tyńdap jatyrsyz ba?» desem, «Qaıdaǵy tyńdaǵan, ana kezquıryqtar óreden qurt ilip qashyp yǵyr qyldy, solardy úrkitip otyrmyn», deıdi shaıqy atam.

Endi aınalyp órege keleıik. Vıkı­pedııada «О́re – qurt-irimshik sııaqty sútten jasalǵan taǵamdardy keptirýge arnalyp, aǵashtan jasalǵan sóre» dep anyqtama berip, ári qaraı jasalý tártibin baıandaıdy. «Uzynsha tórt tireýish aǵashty jerge qaqqannan keıin, eki uzyn janaǵashty ashalarǵa kıgizip, olardyń basyna qysqa janaǵashtardy kóldeneń ornalastyryp, jippen nemese qaıyspen biriktirip, ústine toqylǵan shı jabady. Daıyn bolǵan soń betine keptiriletin taǵamdar qoıylady. Sondaı-aq janaǵashtar jetispegen jaǵdaıda bir jaq shetin kıiz úı  mańdaıshasyna tirep, ekinshi basyn eki tireýlik aǵashqa bekitip te jasaıdy» depti.

Sol sııaqty 2014 jyly jaryq kórgen «Qazaqtyń etnografııalyq kategorııalar, uǵymdar men ataýlardyń dástúrli júıesi» atty bes tomdyq ensıklopedııanyń besinshi tomynyń 49-betinde: «О́re – qurt-irimshik sııaqty aq taǵamdardy keptirýge arnalǵan qural. О́rege jazdyń jańbyrsyz ashyq kúnderi qurt-irimshik jaıyp keptiredi. Ádette, óreni úıdiń aldyndaǵy ashyq alańqaıǵa uzyndyǵy eki qulash, eni bir qulash aýmaqqa tórt dińgekke ornalastyrady. Dińgektiń bastaryn syryq aǵashpen baılanystyryp, arasyna shabaq aǵashtar qoıylady. Ústine óre shı nemese shypta shı dep atalatyn arasy sırek toqylǵan shı tóseledi. Bundaı sırek toqylǵan shıdiń ústine jaıylǵan qurt-irimshiktiń astynan jel keýlep, onyń kógermeı tez degdýine septigi tıedi» dep jazypty. Bulardyń qaı-qaısysy da durys. Tek bir-birin tolyqtyryp tur.

О́re ataýy ekinshi taraptan aýyzeki tilde turaqty sóz tirkesine de aınalǵany baıqalady. Mysaly, qansha jerden talpynyp, talaptansa da jetistigi shamaly adamdy «óresi jetpedi» dese, memleket jáne qoǵam qaıratkerlerin «О́resi bıik ór tulǵa» dep baǵalap jatamyz. Iаǵnı óre bıik, aǵashy berik bolsa, onyń ústinde turǵan dám-taǵam da senimdi saqtalady. Al óre alasa bolsa, onyń ústindegi dámdi bala-shaǵa, ıt-qus ilip áketip toqtatpaıdy. Demek atam qazaq jigittiń tulǵasyn, bilimi men aqylyn osy órege teńegen. О́reń bıik bolsyn, aǵaıyn!