Sóz óneri bolǵan soń qatyspaıtyn jeri bar ma ádebıettiń? «Álem kitapqa kirýge umtylady» degen bir danyshpannyń oıyna baqsaq, kerisinshe bolyp shyǵa keledi. Kim de bolsyn kórkem ómirge talpynatyndaı, álem ádebıetke kirýge qumartyp turady. Eski ómirdiń jany men rýhy, demi men tynysy, zamandardyń syry men symbaty, áni men máni ádebıette júredi. Ishinde tolqyp ómir, jortyp tarıh bara jatady. Halyq arasynda keń taraǵan ánder ekibastan solaı.

Kollajdy jasaǵan Qonysbaı ShEJIMBAI, «EQ»
Osy ýaqytqa deıin ádebı týyndylarda kórinis taýyp, oqıǵasy tarqatylyp, sýrettelgen ánder az emes. Sonyń biri – Jaıaý Musanyń «Sursha qyz» áni týraly árkim ártúrli aıtyp keldi. Birneshe maqalaǵa júk boldy. Talaı mýzykalyq baǵdarlamanyń arqaýyna aınaldy. Báriniń talasatyny bir áńgime – «Sursha qyz» kimniń áni? Jaıaý Musanyń, Balýan Sholaqtyń nemese Araptyń áni dep talasady. Mahabbat týraly ánniń shyǵý tórkini, týý sebebi jazýshy Zeıtin Aqyshevtiń «Jaıaý Musa» romanynda egjeı-tegjeıli sýretteledi. Ǵulama Álkeı Marǵulan da jazady bul án týraly. Zeıtin Aqyshevtiń shyǵarmasy kórkem týyndy bolǵanymen, derekter negizinde jazylǵanyn ańǵarý qıyn emes. О́ıtkeni oqıǵalar jelisi Álkeı Marǵulan derekterimen sáıkesedi. Ánniń avtorynan buryn keıipkerine toqtalyp ótse artyq etpeıdi.
Sursha qyz dep otyrǵany – Aqsý – Aıýly mańyndaǵy Qarakesek Qoıanshy-Taǵaı eliniń bolysy Bódeniń qyzy Kúnbópe. Tarıhta Bóde-Serik dep balasy ekeýiniń aty qatar atalady. Bódeniń ataqty balasy Serik – Kúnbópeniń aǵasy, zamanynda óte yqpaldy adamdar bolǵany aıtylady. Eski derekter Kúnbópe bet bitkenniń ajarlysy, sulý bolǵan desedi. «Bet álpeti atqan tańdaı appaq ta emes, jańa shyǵyp kele jatqan kún shapaǵyndaı qyzǵylt ta emes, ekeýiniń arasynda qyzyl-surǵylt bir bolady ǵoı, dál sondaı, sursha qyz» delinedi Zeıtin Aqyshevtiń «Jaıaý Musasynda».
Sursha qyzdy Araptyń Kúnbópesi, ádebıettiń Kúnbópesi, ánniń Kúnbópesi deı berýge bolady. Osy Kúnbópege kúnderdiń kúninde Araptyń kózi túsedi ǵoı. Arap Jaıaý Musanyń serigi, Shormannyń Mustafasynyń «men» degen jigiti retinde sýretteledi. Sol ýaqyttyń atqa mingen serisi. Kúnbópemen Nura-Taldydaǵy Bóde-Seriktiń aýylyna Baıanaýyl jaǵynan kelip-ketip júrgende kezdesedi. Sońǵy ret Bóde-Serik aýylyna Shormannyń Mustafasynyń jumsaýymen Jaıaý Musany izdep keledi de, oǵan deıin san márte kezdesip, sóz baılasyp júrgen Kúnbópeni Kókshetaýǵa alyp qashyp ketedi. Ondaǵy senip barǵany – aǵa sultan Shyńǵys Ýálıhanulynyń balasy Jaqyp tóre, qyzyqqanyn qaǵyp túspeı qoımaıtyn kórseqyzar, qııanatshyldyǵynan jurt ony Andreı Jaqyp atap ketken. Shyńǵystyń tusynda orystar aǵa sultanǵa taǵaıyndaǵan Andreı degen kómekshisiniń aıarlyǵyna baılanysty Jaqypqa da telingen bul esim. Osyndaı tóre balasymen Musa Shormanuly jaǵynan jıi qatynap júrgen Arap ta dos-jar bolady. Arap alyp qashyp barǵanda Jaqyptyń kózi birden Kúnbópege túsedi. Qos ǵashyqqa jeke otaý tigip bergenimen, birer kún ótpeı Araptyń sońynan Mustafa Shormanuly aryz túsirip, kózin qurt dep qýǵynshy jiberedi. Olaı etetini, Mustafa bolys Arapty Bóde-Seriktiń aýylyna jansyzdap Jaıaýdy izdettirip jumsaǵan. Qyz alyp qashsyn dep emes. Arap Mustafa bolystyń tapsyrmasyn aıaqasty etkeni bylaı tursyn, qashqylyqty-qýǵylyqty júrgen Jaıaýdyń ústinen túsip turyp, oǵan elge jolamaýyn eskertip, betin basqa baǵytqa, Birjan sal aýylyna qaraı buryp jiberip, ózi Kúnbópemen Kókshetaýǵa qashady. Muny estigen Mustafa Jaqypqa kisi attandyrady. Onsyz da Araptan qutylýdyń jolyn izdep, Kúnbópeni alyp qalýdyń amalyn tappaı otyrǵan Jaqypqa Mustafa bolystyń jazǵan haty men jalasy jaqsy syltaý, bultartpas sebep edi. Sóıtip, senisken dosy Arapty jer aýdartyp, Kúnbópeni alyp qalǵanymen, Kúnbópe oǵan da buıyrmaıdy. Ǵashyǵy Araptan aıyrylǵan, Jaqyptyń satqyndyǵyna tózbeı, esi aýyp qalǵan Kúnbópe sandyraqtap júrip, aýyldan uzap ketip, ıt-qusqa jem bolady. Al Jaıaý Musa bolsa, Mustafa bolystyń quryǵynan bas saýǵalap qashyp, Birjan sal aýylyna túsedi. Arap pen Kúnbópeniń arasyndaǵy oqıǵany jigitterden estıdi. Jaıaý qatty kúıinedi. Birjan aýylynda jatyp «Sursha qyz» ánin Araptyń atynan shyǵarady. Án elge tez tarap, Mustafa bolys pen Jaqyp tóreniń qulaǵyna jetken soń olar Jaıaýǵa burynǵydan beter yzalanyp, tisin qaıraıdy. Zeıtin Aqyshev «Jaıaý Musa» romanynda «Sursha qyz» ániniń týýyna baılanysty osylaı syr shertedi.
Dál osy oqıǵany Álkeı Marǵulan da jazady, biraq sál ózgesheleý. Soǵan qaramastan negizgi jeli, oqıǵanyń ózegi bir ekendigi baıqalady.
«Bóde osyndaı erlik isterimen myqty kósemge aınalyp, oıazdan, zalym bolystardan jábirlik kórgen ánshi, seri jigitter onyń qasyna jınalyp, oıyn-saýyq quryp, ulyqtardy mazaqtaıdy. Sonyń biri «Qyryq jigittiń basshysy» dep sanalǵan Arap batyr eken. Biraq bulardyń isi uzaqqa sozylmaıdy. Bolystardyń Qarqaraly ýezdik basqarmasynyń kórsetýi boıynsha, general-gýbernator Bódeniń úıin kúıretip, ony úrim-butaǵymen Zaısanǵa jer aýdarýǵa buıyrady.
Bódeniń úıinde Sursha qyz dep atalǵan aqyldy ári sulý qyzy bolǵan. Arap ánshi Bódeniń úıine kelisimen ol qyzdan kózin aıyrmaıdy, ekeýiniń mahabbaty kún-tún saıyn arta beredi. Biraq olardyń tilegi orazdy bola ma, joq pa, albyrt júrek ony kerek qylmaıdy. Álden ýaqytta Bódeniń kóp balasyn ustaýǵa Qarqaralydan polısııa shyqty degen habar sap ete túsedi. Ony estigen Arap batyr eshbir bógelmesten sol kúni túnde Sursha qyzdy alyp, Kókshetaýǵa tartady. Biraq úmit pen seskenýdiń arasynda kelgen Arap bul jerde Sursha qyzben baqytty bolyp tura almaıdy. О́ıtkeni bul jerdiń bolystarynyń aramzalyǵy ózge jerdiń bolystarynan kem túspeıdi», dep jazady Á.Marǵulan.
Álkeı Marǵulan atamyz taza derekke súıengen. Araptyń qyzdy alyp Kókshetaýǵa qashqany shyndyq bolyp tur. Onda baratyn sebebi, Arap – Musa, Mustafa Shormanuldarynyń jigiti, aǵa sultan Shyńǵystyń jary Zeıneptiń tórkin jurtynyń senimdi ókili bolǵandyqtan. Zeınep hanym ekeýiniń basyna jeke otaý tiktirip bergeni de aıtylady. Bir jaǵy, ara aǵaıyndyqpen burynnan qatynasyp júrgendikten, Shyńǵys sultannyń balasy Jaqyppen erteden dos-jar bolyp qalǵan. Ol satqyndyq jasaıdy dep oılamaǵan. Arapty ury atandyryp, oıazǵa ustap bergenimen, Kúnbópe oǵan tımegen. Jaqyp tóreniń zalymdyǵyn betine basyp, oıaz arqyly basyn daýdan arashalap alyp, Kókshetaýda óz erkimen basqa bireýmen turmys quryp ketkeni tarıhı shyndyq. Bertinge deıin balalary Qaraǵandy oblysynyń Shet aýdanyndaǵy naǵashylaryna kelip turǵan kórinedi. Joǵarydaǵy derekterdi saraptaı kele Álkeı atamyz bylaı jazady:
«Sursha qyzdan aıyrylǵan Arap Kókshetaýdan Omby abaqtysyna «etappen» bara jatyp, oǵan arnap óziniń ataqty «Sursha qyz» degen ánin shyǵarady. Bul ánniń birinshi shýmaǵy ǵashyq jarynan aıyrǵan ar, ádiletti bilmegen, aramza bolystyń qaban júrektigin áshkereleýge arnalǵan. Bul shýmaqtyń Arap shyǵarǵan túri bylaı:
«Shyn júrek tura almaıdy
ǵashyq jarsyz,
Er jigit keıde maldy,
keıde malsyz.
Darııanyń jarǵa
soqqan tolqynyndaı,
Kóz salǵan kóringenge
kóńil arsyz».
Bul sońǵy sózben Arap bolysqa tıisken. Ekinshi shýmaǵy Sursha qyzdyń artynda qalyp qoıǵanyna ókinip:
«Ǵashyq bolǵan, Sursha qyz,
Kókshetaýda qaldyń-aı!».
Úshinshi shýmaqta úmittenýdi asqar bel etip ustaǵan Arap aldaǵy ómirine zor úmitpen qarap, budan da bosanarmyn, Sursha qyz senimen taǵy qosylarmyn dep óz kóńilin jubatady.
«Neshe jyl júrsem-daǵy
bul aıdaýda,
Shydarmyn, qajymaspyn
denim saýda.
Dám jazyp osy joldan
aman qaıtsam,
Sursha qyz, kórisermiz Baıantaýda».
Ánniń mazmuny tegisimen Arap batyr men Sursha qyzdyń mahabbatyn sýretteýge arnalǵanyn kóremiz», deıdi Á.Marǵulan.
Án mátinin taldap kelip jiberse, rasynda solaı syr aqtaryp shyǵa keledi. «Shyn júrek tura almaıdy ǵashyq jarsyz» degeni Araptyń basyndaǵy ǵashyq hal desek, «Er jigit keıde maldy, keıde malsyz». Bul da sol. Arap el ishinde atqa qonyp, serilik quryp júrgenimen, qyzdyń qalyńyna tóleıtin maly joq. Dáýlet quramaǵan. Ǵashyq jarymen sert baılasyp, senisken serigin arqa tutyp, adam eken dep baryp turǵan seri kóńili dalada qalǵan soń, «Darııanyń jarǵa soqqan tolqynyndaı, kóz salǵan kóringenge kóńil arsyz» demegende she? Adamdyq áreketine dosy bola tura, ıttikpen jaýap qatqany, alyp qashyp kelgen ǵashyǵyna kózi túskeni arsyzdyǵy emeı nesi bolystyń?
«Sóıtip júrgen Sursha qyz,
Kókshetaýda qaldyń-aı» deıdi. Baıybyna barǵan adamǵa bári qolmen qoıylǵandaı, jumbaǵy sheshilip shyǵa keledi.
Tarıh ǵylymdarynyń doktory Maqsat Alpysbes «Sursha qyz» áni týraly derekterdi qoryta kele, bylaı tujyrady.
«Sursha qyz» – bireý, óıtkeni ol naqty tarıhı keıipker. О́leń mazmuny maǵynaly, ǵıbratty, tarıhı shyn nusqasy da sol. Ájýa, keleke etip, mysqylmen aıtylatyn «Sursha qyz» ániniń nusqasyn Arap batyrdyń ózi shyǵardy dep aıtý qıyn. «Áýpildek» ániniń negizin jasaýshysy bolyp Sátmaǵambet, Ermaǵambet ánshiler ánniń áýenin alyp, onyń sózin óz kúıine jaqyndatyp ózgertkenindeı, Arap batyrdyń «Sursha qyz» ánin Jaıaý Musa nemese Balýan Sholaq ózgertken bolýy múmkin. Halyq ánderin jınaýshylardyń qoryna sondaı eki-úsh túrli nusqada túsken. «Sursha qyz, bir kelgende kóktem dediń» degen óleń nusqasyn Arap batyrdyń ózi de qyzǵa aıtylǵan naz retinde shyǵarýy ǵajap emes. Alaıda ózi zorlyq kórip, aıdaýǵa urynǵan adam mundaı naz aıtýy neǵaıbyl. Ǵashyq nazy birge, qosylyp, juptasyp bolǵan soń súıikti Arap batyryna «kúz kelsin, kóktem ótsin» dep merzim belgileı me?! Ekinshi nusqadaǵy óleńniń jasandylyǵy anyq kórinip tur. Qalaı bolǵanda da, óleńniń qaıyrmasy eshbir ózgerissiz qala berýi, bul án naqty bir avtordyń shyǵarmasy ekenin anyq baıqatady. Qaıyrmasy:
«Ándir, ándir, ándir-aı,
Ishimdi ottaı jandyrdy-aı,
Ǵashyq bolyp qosylyp,
Qumarymdy qandyrdy-aı.
Sóıtip júrgen Sursha qyz,
Kókshetaýda qaldyrdy-aı.
Ahaý, Sursha qyz, endi esen bol!».
«Sursha qyz» Arap batyrdyń áni. Jaıaý Musa, Balýan Sholaq oryndaýyndaǵy onyń ózgergen nusqasy. О́leńdi áýenimen qosa Arap Baıdalyuly shyǵarǵan. Shyndyǵy osy», deıdi.
Ár jaǵy patsha kóńildi oqyrmannyń tarazysynda.
Birqatar óńirde aýa raıyna baılanysty eskertý jarııalandy
Aýa raıy • Búgin, 18:13
Prezıdent Joǵary eýrazııalyq ekonomıkalyq keńestiń otyrysyna qatysty
Prezıdent • Búgin, 17:55
Alan Qurmanǵalıev Ispanııadaǵy básekede júldeli oryn aldy
Sport • Búgin, 17:43
Maımyl sheshegin juqtyrǵandar sany 200-ge jetti - DDU
Álem • Búgin, 17:37
Erlan Qarın Almatydaǵy konsertte oryn alǵan keleńsiz jaıtqa qatysty pikir bildirdi
Qoǵam • Búgin, 17:23
Qazaqstan-Armenııa úkimetaralyq komıssııasynyń otyrysy ótedi
Qazaqstan • Búgin, 17:10
Prezıdent mádenıet qaıratkeri Aıtjan Toqtaǵanǵa alǵys hat joldady
Prezıdent • Búgin, 16:52
Elordada velosıpedshiler sherýi ótedi
Elorda • Búgin, 16:45
232 mańǵystaýlyq kólik júrgizýshi kýáliginen aıyryldy
Aımaqtar • Búgin, 16:33
Qarjy • Búgin, 16:23
Elordada turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵynyń forýmy ótedi
Elorda • Búgin, 16:17
Qasym-Jomart Toqaev Polsha prezıdentimen sóılesti
Prezıdent • Búgin, 16:04
Demalys kúnderi 33 gradýsqa deıin ystyq bolady
Aýa raıy • Búgin, 15:50
Ulttyq statıstıka bıýrosy basshysynyń orynbasary taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 15:40
Aqtóbe oblysynda jol apatynan eki adam qaza tapty
Oqıǵa • Búgin, 15:33
Referendýmǵa latvııalyq baqylaýshylar keledi
Referendým-2022 • Búgin, 15:25
Árbir fermer bólinetin qarajattyń ıgiligin kórýi tıis – Álıhan Smaıylov
Úkimet • Búgin, 15:12
Aýyr atletıkadan Qazaqstan chempıonaty bastaldy
Sport • Búgin, 15:00
Úı kezegin jyljytýǵa tyrysqan boıjetken alaıaqtarǵa aldanyp qaldy
Aımaqtar • Búgin, 14:47
Eldegi qylmys jasaǵandardyń 80 paıyzy jumyssyzdar
Qazaqstan • Búgin, 14:35
SIM Aqjarqyn Turlybaıdy Qazaqstanǵa ekstradısııalaý týraly pikir bildirdi
Qoǵam • Búgin, 14:22
Qazaqstanda elektrondy temekige tyıym salynýy múmkin
Qoǵam • Búgin, 14:12
Armenııa alǵashqy ǵarysh spýtnıgin ushyrdy
Álem • Búgin, 13:59
Shardarada balyq aýlaýdan respýblıkalyq jarys ótti
Aımaqtar • Búgin, 13:42
Dosyn pyshaqtaǵan qylmyskerge sot úkimi shyqty
Aımaqtar • Búgin, 13:27
Munaı tıelgen 17 vagon ózenge qulady
Álem • Búgin, 13:18
Saıajaıdan esirtki zerthanasy tabyldy
Aımaqtar • Búgin, 13:07
Rıo-de-Janeırodaǵy polısııa operasııasynan 21 adam qaza tapty
Álem • Búgin, 12:54
Túrkistan oblysynda bir aptada 90-nan astam quqyqbuzýshylyq anyqtaldy
Aımaqtar • Búgin, 12:47
Nur-Sultanda áıel men jasóspirimniń ústine banner qulady
Elorda • Búgin, 12:35
Qazaqstan aýǵan halqyna gýmanıtarlyq kómek kórsetýdi jalǵastyra beredi
Qazaqstan • Búgin, 12:25
Soltústik Qazaqstanda qant taǵy qymbattady
Aımaqtar • Búgin, 12:18
Yrǵyz aýdanynyń eki aýylyna gaz beriledi
Aımaqtar • Búgin, 12:07
Álıhan Smaıylov Kaspıı qubyr konsorsıýmynyń bas dırektorymen kezdesti
Saıasat • Búgin, 11:54
Nur-Sultan qalasy men Qaraǵandy oblysynyń prokýrory taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 11:42
Qazaqstandyq ǵalymdar arterııalyq patologııany emdeýdiń jańa ádisin tapty
Medısına • Búgin, 11:35
Qaraǵandyda kabel men káriz lıýkterin urlap ketkender ustaldy
Aımaqtar • Búgin, 11:25
Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń apparat basshysy taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 11:14
Prezıdent Myrzataı Joldasbekovti quttyqtady
Prezıdent • Búgin, 11:08
9,5 mln adam koronavırýsqa qarsy ekpe aldy
Qazaqstan • Búgin, 10:54
Uqsas jańalyqtar