Jaý tylynda týǵan qyz

Soǵystan keıingi jyldary Aǵadilovter otbasy jaıly jáne mundaǵy fotobeınede ata-ana­synyń aldynda turǵan sábı Maıa jaıly jetkilikti jazyldy. Basqasyn bylaı qoıǵanda, bul otbasynyń ómiri – Uly Otan soǵysy jyldary partızan otrıadyn basqarǵan maıdanger, keıin respýblıka deńgeıinde jo­ǵary mansapty qyzmetter at­qarǵan qaıratker-jazýshy Ádı Sháripovtiń «Partızan qyzy» hıkaıaty qatarly týyndylarǵa arqaý boldy. О́ıtkeni mundaı taǵdyrly oqıǵa maıdan dalasynda oqshaý kezdesetin dúnıe.

Al myna bir tuńǵysh ret basylym betine jarııalanyp otyr­ǵan fotoǵa kelsek, bul jádiger 1943 jyldyń basynda taspaǵa basylǵan sııaqty. Bulaı deýimizge sebep, sýrettegi adamdar qystyń kıimimen tursa, Aǵadilovter otbasy jaıly bes jyl buryn «Egemen Qazaqstan» gazetiniń 2017 jyly 23 qarasha kúngi sanynda jaryq kórgen Janbolat Aýpbaevtyń maqalasynda, 1943 jyldyń basynda ormanǵa «úlken jerden» qarý-jaraq jetkizýshi ushaqpen birge kelgen áskerı fototilshi partızan otbasyn joldastarymen birge taspaǵa tartqany jaıly derek keltiripti. «Bul rásimder­di keıin Jylbek Aǵadilov 1944 jyly jaralanyp, Máskeý gos­pı­talinde emdelip jatqanda «Uly Otan soǵysy kezindegi partızandar qozǵalysy» atty arhıv basqarmasynan aldyrtypty», deıdi Janbolat Álıhanuly.

Joǵaryda sóz bolyp otyrǵan fotobeınelerdiń bári derlik Aǵa­dilovterdiń otbasylyq arhıvin­de saqtalǵan kórinedi. Tipti 2010 jyly jeke janashyrlardyń qoldaýymen Aǵadilovter otba­syna qatysty qujattar men fotoderekter jınaqtalyp «Par­tızan Jylbek pen Jamal» atty shaǵyn jınaqta jaryq kóripti. Biraq olardyń ishinde myna foto joq. Tegi bul jádigerdi jarııa­laǵan adam basqa bir jerden kezdeısoq taýyp alyp, kópshilik nazaryna usynǵan syńaıly.

Al fotoda beınelegen otaǵasy Jylbek pen zaıyby Jamal, maıdan dalasynda ómirge kelgen qyzy Maıa jaıly Á.Sháripovten basqa qalam tartqan adamnyń biri – ataqty partızan Qasym Qaı­senov marqum. Bul kisi óziniń «Jaý tylynda» atty hıkaıatynda: «Pavlodarlyq kishi leıtenant Aǵadilov Jylbek óziniń zaıyby Jamalmen birge Batys shekarada Qyzyl Armııa qatarynda boldy. 1941 jyly tutqıyldan soǵys bastalyp ketedi de, Jylbek basqynshylarǵa qarsy soǵysqa attanady. Sóıtip, aıaǵy aýyr Jamal basqa ofıserlerdiń semıalarymen birge turǵan qalasynda qalyp qoıady. Kóp keshikpeı sol aýdandy jantalasa alǵa umtylǵan fashıstik armııa qorshap alady da, Jylbek qyzmet istep júrgen áskerı bólimshe de, olardyń semıalary da jaýdyń tylynda qalyp qoıady. Jylbek toǵaı ishindegi bosqyndar arasynan Jamaldy kezdeısoq jolyqtyryp, sodan bylaı qorshaýda qalǵan áskerı bólimshe qatarynda birge bolady. Jaý tylynda qalǵan bular Gomel ormanyndaǵy partızandar otrıadyna qosylady.

Qıyn-qystaý partızandar joryǵynda júrip Jamaldyń bosanatyn ýaqyty da jetedi. Ol 1941 jyldyń 27 noıabrinde Petka degen bir patrıottyń úıine jasyrynyp baryp bosanady da, Petkanyń zaıyby Asıa degen áıel jańa týǵan nárestege «Maıa» dep at qoıady...

Bir joryqta otrıadtyń úlken ózennen ótýine týra keledi. Ja­mal­dyń aty súrinip jyǵylyp, Maıa Jamaldyń qolynan túsip ketedi de, balany sý aǵyzyp ala jóneledi. Muny kórgen partızandar tus-tustan tura umytylyp, Maıany sýdan aman alyp shyǵady. Taǵy bir urysta Jamal otrıadtan adasyp qalady. Jamal Maıasyn qoltyǵyna qysyp júrip, qalyń qardy ombylap otrıadty izdep orman ishin eki-úsh kún kezedi. Maıanyń kishkentaı aıaǵy dombyǵady. Ekeýi ábden ashyǵady. Sóıtip júrgen­de oılamaǵan jerden Lıdııa degen partızanǵa kezdesip, ol bu­lardy Danchkenko otrıadyna alyp keledi. Onda óziniń burynǵy jol­dastarynyń biri – barlaý­shy qyrǵyz jigiti Ideıat Úsenovke kezdesedi. Úsenov Jamaldy óz otrıadyna alyp barady. Maıa tún­de jylaǵanda onyń daýysyn jaý tyńshylary estip qoıatyn bolǵandyqtan jas sábıdi partızandar qoldan-qolǵa túsirmeı kezektesip ýatyp, balanyń daýysy estilmeýi úshin tereń or qazyp Maıany sonda ustaıdy.

Burynǵy shaǵyn otrıad Galıý­ga basqarǵan úlken brıgadaǵa aınalǵan tusta fashıster partızandardy aýadan toryp bombylaı bastaıdy. Endi dabyl «aýadan, samolet» dep qaǵylatyn bolady. Sondyqtan kishkentaı Maıanyń tili «samolet» dep shyǵady.

1943 jyldyń oktıabrinde partızan brıgadasy Qyzyl Armııaǵa qosylady da, Aǵadilovter semıasy týǵan jeri Pavlodarǵa keledi» dep jazypty (Qaısenov Q. Jaý tylynda. – Almaty: «Sanat», 2005. – 235-237 bb).

Osylaı jaý oǵynyń ótinde ómirge kelip, eki jasynda beıbit kúnniń shýaqty tańymen jolyq­qan Maıa qyz jaıly estelikterde: «Úıge bireýler kelse kishken­taı Maııa ústel astyna tyǵylyp, ún-túnsiz otyryp alatyn. Kún kúrkirep, aspanda naızaǵaı oına­ǵanda da solaı isteıtin. Aýlada oınap júrgende tóbesinen qus ushyp ótse, «Samolet... bomba...» dep janyn qoıarǵa jer tappaı­tyn», deıdi. Árıne, bul jas bala­nyń sanasyna sińgen sum so­ǵys­tyń zardaby ekeni anyq.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı jary men qyzyn týǵan topy­ra­ǵyna ákelip tabystaǵan Jylbek Aǵadilov qaıtadan maıdanǵa attanypty. 1944-1945 jyldary Majarstan, Prýssııa, Chehoslova­kııa jerlerin azat etýge qatysyp, ekinshi márte Qyzyl Juldyz ordenine ıe bolady. 1946 jy­ly áskerden bosap, aldymen Pav­lodar qalalyq, odan keıin oblys­tyq qarjy bóliminde aǵa tek­serýshi qyzmetin atqarsa, jary Jamal qalalyq kıim fabrı­ka­synda sheber, seh jetekshisi, brı­­gadır bolyp jumys atqaryp,
1980 jyly zeınetke shyǵypty.

Al jaý tylynda týǵan qyz Maıa bolsa, 1948 jyly mektep tabaldyryǵyn attap, 1958 jyly Almatydaǵy KazPI-ge kelip, matematıka fakýltetine oqýǵa túsedi. Osy jyldary burynǵy partızan Ádı Sháripov Qazaqstanyń Oqý mınıstri bolǵandyqtan óz shyǵarmasynyń keıipkeri Maıany jeke qamqorlyǵyna alyp, oqý-toqýy men tirshilik tynysyn qada­ǵalap otyrypty.

Jýrnalıst J.Aýpbaev Aǵa­dilevterdiń kózi tiri týysy Dámet Babylbekqyzynyń aýzynan jazyp alǵan derekte: «Maıdan dalasynan oralǵan soń Jylbek aǵa men Jamal apanyń kópke deıin sábıleri bolmady. Keıin Raıa atty qyz bala dúnıege keldi. Ol tátemiz Semeı medısınalyq ınstıtýtyn bitirip, uzaq ýaqyt Pavlodardaǵy №1 aýrýhanada eńbek etti. Úbirli-shúbirli. Al Maıa ápkemizden Arman, Marat degen eki ul bar. Jylbek aǵa 1970, Jamal apaı 1991, al Maıa ápkem 1993 jyly ómirden ozdy» de­linipti.