Tarıh • 19 Sáýir, 2022

Otyz ǵasyr burynǵy shalbar

AQSh-tyń Vashıngton qalasynda 1921 jyldan beri turaqty jaryq kórip kele jatqan Science News atty jýrnal bar. Bul basylymda ǵalamdy eleń etkizerlik ártúrli jańalyqtar jaryq kóredi. Jýyqta jýrnaldyń elektrondy nusqasynan QHR batysyndaǵy Tarym oıpatynan arheologııalyq qazba jumysy kezinde tabylǵan, ǵumyry 3000 jyldyq jádiger-shalbar jaıly aıtylypty.

Beken QAIRATULY

Bul buıymdy nemis arheology Maıkı Vagner 2014 jyly tapqan eken. Jádigerge ǵylymı saraptama jasaǵan nemis arheologııa ınstıtýtynyń oqymystylary: «Bul shalbar tek arheologııa ǵylymy ǵana emes, kúlli álemdi eleń etkizerlik úlken jańalyq» dese, Vena qalasyndaǵy Tabıǵat tarıhy mýzeıiniń ǵylymı maman restavrator-tiginshisi Karına Grıomer, kóne shalbardy tigýge paıdalanǵan jún-mata quramyn zerttep, bul jádiger osydan otyz ǵasyr buryn jasaldy degen qorytyndy shyǵarǵan eken.

Bir tańdanarlyq jaǵdaı – bul shalbardyń stıldik formasy kııýge óte qolaıly, buty keń, aýy men balaǵy adamnyń erkin qozǵalysyna úılesimdi jasalǵan jáne asa sheberlikpen pishilip, jún matadan tigilgen. Eń bastysy, atqa minýge óte yńǵaıly. Osy oraıda bizdiń dáýirimizdiń 460 jyly týǵan ejelgi grek dárigeri Gıppokrattyń: «Shalbardy alǵash kıgen kóshpendiler, olar árqashan at ústinde júredi» degen tujyrymy eske túsedi.

Sonymen qatar bul buıymdy zerleý-kesteleý sheberligine qatysty boljam aıtqan Vashıngton ýnıversıtetiniń antropolog ǵalymy Maıkl Frachettı, bulaı bolǵanda Tarym oıpatynda gúldengen mádenıet kúlli Eýropaǵa áser etken bolýy ábden múmkin, dese, Los-Anjeles qalasyndaǵy Batys kolledji ǵalymy Elızabet Barber: «Bul shalbardy tikken adamdar óte názik kóp túrli zerleý-kesteleý tehnologııasyn qoldanǵany baıqalady. Soǵan qaraǵanda, olar biz oılaǵannan áldeqaıda mádenı ómirge boı urǵan» depti.

Jýyqta Fraý Hallgren bastaǵan nemistiń jańǵyrtý isiniń sheberleri shalbardyń dálme-dál kóshirmesin jasap shyqty. Osy oraıda bul iske kóppen birge atsalysqan toqymashy-dızaıner Moa Hallgren: «Shalbar úsh bólikten quralyp, tigilgen. Muny jańǵyrtyp shyǵý úshin kóne toqyma beldigin qoldandyq. Sonymen qatar qoı júninen ıirilgen jipke arnaıy tapsyrys berdik. Bul shalbar atqa minip júrý úshin jasalǵanyna kóz jetkizdik. Jádigerdi jańǵyrtý barysynda, tizesindegi oıýdy jasap shyǵý ońaı bolǵan joq. Ol tym kúrdeli eken jáne shalbarǵa sáıkes mata tabý da qıyn boldy» depti.