Qadyrdyń «Kári qyrany»

Qyran beınesi men minez-qul­qyn sýretteý arqyly adamǵa oı salý, rýhyna qanat bitirý, asqaq ómirge yntyqtyrý...Eger qolyńnan kelse? «Baqanyń baǵy­nan suńqardyń sory artyq» (Baýyrjan Momyshuly) demeı me qazaq? «Qyransha ómir súrgeniń – qandaı baqyt! Qan­daı baqyt – qyransha óle bil­gen!» deıdi Qadyr Myrza Áli. Alǵashqysy halyq aýzynda qa­nat­ty tirkeske aınalyp ketken Baýyrjan Momyshulynyń sózi ekeni aıtylady. Keıingisi – Qadyr Myrza Áliniń «Kári qyran» óleńine toqtalýǵa týra keledi. О́ıt­ke­ni óleń, poezııa degen kóz toqtatqan saıyn baýrap ala jóneledi de, sezimdi bir sil­kip alyp, oı túbine úńildirip qoıady. Sóıtedi de meni oqy deıdi.     

«Qanatynan qańtardyń

qary búrkip,

Qashatuǵyn kórgende

bári de úrkip.

Qyraǵy kóz búginde

qaraýytyp,

Qalǵyp otyr qııada

kári búrkit.

Baýyrynda taýlardyń

pushpaǵy aýnap,

O, jastyq-aı!

Aýyldan ushqan aýlaq!

Qurysh tyrnaq qoladaı

qaıyrylyp,

Qalǵany ma endi onyń

tyshqan aýlap?!»

«Búrkit qartaısa  tyshqanshy bolady» deıtin de halyqtyń sózi bar. Qy­ran buǵan deıin, ıaǵnı kári­lik ıektegenshe, túl^­ki túgili qas­qyrǵa túsip, qore­gin asqan er­likpen taýyp júr­geni aıtpasa da belgili. Jáne ol jyrda da jaqsy sýret­teledi. Biraq sóıte tura Qa­dyr­dyń búrkiti qartaısa da, tysh­qanshylyqqa barmaıdy. Ári-­sári bolmaıdy. Taǵdyryn ózi tańdaıdy. Qyransha samǵap ǵu­myr ke­she alǵannyń taǵdyry óz tańdaýynda, demek. «Adamsha ómir súreıik­shi» deımiz ǵoı keıde. Týra sol sııaqty, tysh­qan aýlap jer baýyrlap júr­geni qyran atyna syn emes pe? Jaratylysyna ar bolmaq! 

«Seńgir-seńgir bulttardy

jaryp ótip,

Samǵap ushar

jastyqtyń ári ketip

Qalǵany ma?

Endeshe bul tirlikti

Qyrandarsha óteıin

tárik etip!»,

deıdi. Bul – Qadyr Myrza Áli búrkitiniń oıy. Qartaıǵan taý búrkiti shyń basynda qalǵyp otyrǵanda oılaǵany – osy. «Qyran bolyp týǵan eken, qyrandarsha óle de bilý kerek». Mysaly adam bolyp týǵanǵa adam bolyp ótý paryz emes pe? Adamdardyń arasynda da qyrandary bar.

«Kók aspanyn bult emes,

muń qaptaǵan

Kezde qyran

qyran ba ún qatpaǵan?

Shańq etti de shay búrkit

zaýlap kelip

Qoıyp ketti kók tasqa

kún qaqtaǵan!

Sabaq alyp shejire

kóne kúnnen,

Bárin kózdiń ótkizip eleginen,

Qyransha ómir súrgeniń –

qandaı baqyt!

Qandaı baqyt –

qyransha óle bilgen!»

О́leń tutas oqylýy kerek. Sonda tolyq sıýjet kóz aldyńdy orap ala jóneledi. Qyransha ómir súrý bylaı tursyn, ómirdiń zańdylyǵy káriliktiń ózine qyransha ja­ýap berý – búrkittiń búrkitiniń ǵana qolynan keletindigin aı­typ oılandyrady aqyn. Se­bebi, kimniń de bolsyn basyna soqpaı qoımaıtyn kárilikke uıat júrmeıdi, ol eshkimge ar bolmasa kerek-ti, desek te... Siz solaı sheshim qabyldaı alar ma edińiz? Másele tasqa urylyp ólý emes, másele – qartaıǵan kúnde káriligińdi keıingi ur­paqqa úlgi etý úshin qalǵan ýa­qy­tyńyzdy qııa alasyz ba? Nemese qartaıǵanda áýlet aı­nalasynda tyshqanshylap júrmeı úlken-úlken sheshim­derge táýekel ete alasyz ba? Búrkit-ekesh búrkittiń qo­ly­­nan kelip tur ǵoı ondaı márt­tik, sanaly adamǵa nege jat bolady? О́leń meni osylaı oılandyrady, sizdi basqasha tolǵandyrýy da bek múmkin ǵoı.

Maksım Gorkıdiń «Suńqar týraly jyr» áńgimesinde de qozǵalady bul taqyryp. Oqıǵa jelisi sál ózgesheleý bolǵanymen, ekeýiniń qazyǵy bir sekildi. Onda áýeden teńiz jaǵasyndaǵy bıik shatqalǵa sorǵalap kelip ózin mert qyl­maq bolǵan kókiregi jaraly suńqar ózin tasqa urǵanymen, ólmeı qalady. Bul jerde de másele ólimde emes, ómirde bolyp tur. Suńqardyń ómirinde. Suńqar bıiktiktiń, asqaqtyqtyń, erkin­diktiń qusy. Ol áýeden sorǵalap kele jatqanyn baıqaǵan jylan tastyń qýysyna tyǵyla ber­mekshi bolady, biraq suń­qardyń ólmeli kúıin kórip, onymen sóılesýge keledi. Suńqar jatyp alyp aqyrǵy ret aspanǵa bir kóterilýdi armandaıdy, alaıda dármensiz. Jaraly qyrannyń aspan týraly aıtqandary jy­lan­nyń aqylyna syımaıdy. «Shatqaldan tómen quldılap kór, múmkin kúsh alyp ushyp ketersiń» deıdi jorǵalaýshy jándik qalybyna tartyp. Aqyrynda jylannyń aıtýymen qyran bıik shatqaldan topshysymen syrǵyp-syrǵyp, teńizge qulap óledi. Al qorytyndy jasaý oqyrmannyń óz enshisinde dep bilemiz.