«Qyzyl qyrǵyn bolady, baı baıǵusqa aınalady»

Osy jamandyq qazaq júregindegi jazylmas jara, súıekke túsken tańba bolyp qaldy. Mıllıondaǵan jazyqsyz baýyrymyzdyń qoldan jasalǵan jappaı ashtyqtan baý­daı túsip qyrylýy qazaq tarıhyn­da buryn-sońdy bolmaǵan, adam aqy­lyna syımaıtyn jantúr­shiger­lik zulmat edi.

Bul gýmanıtarlyq apattyń aýqym­dylyǵy men uzaqtyǵy onyń Keńes ókimetiniń qazaq halqyn qyryp-joıýǵa baǵyttalǵan saıasaty, aıqyn genosıd ekendigin kórsetedi. BUU-nyń 1948 jyly 9 jeltoqsanda qabyldaǵan «Genosıd qylmysynyń aldyn alý jáne ol úshin jazalaý konvensııasynyń» 2-baby: «Bul Konvensııada genosıd dep qandaı da bir ulttyq, etnostyq, násildik nemese dinı topty tolyq nemese bir bóligin qyryp-joıý nıetimen jasalǵan kelesi áreketter túsiniledi», dep 5 is-áreketti genosıd dep ataıdy. Qazaq halqyn náýbetke ákelgen bul áreketter osy qujattaǵy «Qandaı da bir top­tyń tolyq nemese bir bóliginiń fızıkalyq joıylýyna ákeletin ómir jaǵdaılaryn qasaqana túrde jasaý», degen babynda kórsetilgen qylmysqa kelip tur.

Eldiń kóp aıtatyny – ótken ǵasyrdyń 30-jyl­daryndaǵy ashar­shylyq. Al 1916-1918 jyldarǵy ashtyq ásirese ońtús­tikte, onyń ishin­de Shý boıynda erek­she qatty bolǵan. 1917 jyly Áýlıe Ata oıa­zynda (ýezd) 305 myń adam tursa, 1920 jyly olardyń sany 197 myńǵa deıin kemigen. Árı­ne, bul kemý qazaq esebinen jáne zoba­lań jyldardyń basynda ǵana oryn alǵan. Qazaq halqynyń basyna tóngen náýbetti Áýlıe Ata oıazyn­daǵy 1920 jylǵy mal sany 1917 jylmen salystyrǵanda 60 pa­ıyzǵa kemigendigi de aıqyn kór­setedi.

Jalpy alǵanda Shý, Moıynqum halqy álimsaqtan eginshilikpen aı­nalysqan, toǵan-aryq qazǵan, ket­pen-kúrekpen tanys, qys azyǵyn jazda, jaz azyǵyn qysta oılaǵan sharýaqor el bolǵan. Ekken bıdaı, tary, arpa, júgeri, asqabaq, qaýyn-qarbyzy bitik shyǵatyndyqtan qol­daǵy birli-jarym malmen de qandaı jut bolsa da azyq-túlik jaǵynan kemshilik kórmeıtin. Son­dyqtan qazaq jerinde asharshy­lyq 1929 jyldyń kúzinen bastal­ǵanymen, Shý alqabynda bul apat áldeqaıda keıin tek 1932 jyldyń jaz-kúzine qaraı kúsheıgen.

Bul jerde Arqadaǵy qazaqtyń ar jaǵy Áýlıe Ataǵa, ber jaǵy Frýn­zege Shý arqyly aýǵanyn aıta ketý kerek. Osy ashtardan Shý hal­qy bastapqyda «adam jegishter» dep úrikkenimen, kóp ýaqyt ótpeı ózderi de solardyń keıpine túsedi.

Úlkender oraıy kelgende ­eldi jaılaǵan jamandyq týraly aıtyp otyratyn. Sodan da bolar biz úshin ashtyq múlde beımálim másele emes edi. Besinshi synypta Áben degen balamen dos boldym. Áben áńgimeni jaqsy aıtatyn. Ol ákesi mal baǵyp otyrǵan Kókqaınardyń taýynda jalǵyz turǵan bir mazar bar ekenin, tús aýa kún sáýlesi tesikten túskende ishinen adam súıekteri, bas súıekteri kórinetinin aıtyp, bala kóńilimizdi ábden eleńdetti. Sonymen ne kerek, baramyn degen balalardyń qata­ry sırep, kúzde bir demalysta ekeýmiz ǵana jolǵa shyqtyq. Áben­niń Kókqaınar aýylyn­da tura­tyn týysynda túnep, erteńine sol baǵytta júrgen kólikke minip qys­taýǵa jetip aldyq. Taýdyń yǵyna soǵylǵan uzyn mal qoranyń qasynda 3 bólmeli úı ornalasqan. Ákesi men sheshesi ne úshin kelgenimdi bilgen soń maǵan birtúrli qarap qaldy, biraq syr bermedi. Ádette osyndaı jaǵdaıda qoıylatyn «Kimniń balasysyń, qaı elsiń?», degen suraqtardy da qoımady. Ertesi tań­da eki atty erttep qoıypty. Bir otar qoıdyń sońynan shyqtyq. Qoı­dyń úırenshikti jaıylatyn jerleri bolady, sondyqtan mazarǵa keshqurym mal óristen qaıtqan kezde jaqyndadyq. Ábden eńkeıgen kúnniń sáýlesi mazardyń búıirinen istelgen tesikten ishine túsip tur­ǵan sátte keldik. Este qalǵany – úıilip jatqan adam súıekteri, bas súıekter, kishkentaı balalardyń bas súıekteri. Bir qaraǵan bizge osy kórinistiń ózi jetkilikti boldy. Aıdaladaǵy mazar, qyzara batyp bara jatqan kún – 12-lerdegi eki bala qatty qoryqqannan úndemesten attarymyzǵa júgirip baryp minip, qoıdyń artynan shaba jóneldik.

Osy jerlerdi meken etken Úı­sin Dýlattyń Botpaı taıpasy kúz­de egistikten túsken bıdaı, tary tú­simderin aqtap, qaptap, malyn qary qalyń, qatty qys bolsa da jutqa urynbaıtyn jınaqy el bolǵan. Ony biz Maılyqoja aqynnyń uly júz jerindegi burynǵy jut týraly «Qoıan jyly jaýmady kókten jańbyr» jyryndaǵy tómendegideı joldarynan kóremiz:

«Taýda Dýlat kúızelip

qozǵalmady,

О́z azyǵy ózine az bolmady.

Ylǵı etek taý jerdiń

japasy eken,

Egindik – el mártebe, sapasy eken.

Temirqazyq juldyzdaı

terbelmegen,

Alashtyń bildik

Dýlat aǵasy eken!»

«Azamaty attan, qazany ottan túspegen» qaıran jınaqy jurt 30-jyldarǵa qaraı qolyndaǵy malynan aıyrylǵan soń alapat ashtyqqa urynyp, qor boldy.

Shý boıynda Júndibaı áýlıe degen ómir súrgen. Tasótkel sý qoımasynyń astynda qalǵan mekende týyp, 1929 jyly 85 jasynda qaıtys bolǵan. Áýlıe eshqashan adamǵa tik qarap sóılemeıdi eken. Sol áýlıeniń kózin jumyp otyryp: «Qyrǵyn soǵys, alapat ashtyq bolady, Shýǵa ata-babamyz kórmegen halyqtar kóship keledi, ult aralasady, til men din buzylady, qara temir qaqsap sóıleıdi, jerdiń betin sym temir torlaıdy, burynǵy jaqsy qor bolady, ony jamandar basynady, áıel erkekpen teń bolady, ishkenderi ashy sý bolady, osy tusta Shý ózeni baılanyp, úlken kólge aınalady», dep aıtqan sáýegeı sózderi shyndyqqa aınaldy.

«Qyzyl qyrǵyn bolady, baı baı­ǵusqa aınalady», degen Júndi­­­­­­baı áýlıeniń sózi de rastalady. О́zimen syılas, Shý boıynan qa­jylyqqa birinshi barǵan Bot­paı­dyń Qojaı rýynyń atqamineri Saýdabaıǵa «Jylqyńdy úkimet alady, biraq sen ony kórmeısiń» degen eken. Shynynda, qajy 1925 jyly kámpeskege deıin qaıtys bolyp ketedi. Mazardy osy qajynyń patsha zamanynda el bılegen Asyr degen balasy jamandyq bastalǵanda adamdar kómýsiz qalady dep sal­dyrǵan. Táshkennen sement aldyryp, taý-tasyn molynan qoldana otyryp kótergen. Adamdar kómýsiz qalmasyn dep kúmbezdiń astynan buryn-sońdy qazaq tájirıbesinde joq «sklep» jasap, bir búıirinen óli denelerdi ishine tastap jiberý úshin adam denesi syıatyndaı qýys qaldyrǵan. «Sklep» polıak tili­nen aýdarǵanda mazardyń ishki, jerin tereńdete qazǵan, ólgen adam­nyń máıi­tin qoıýǵa arnalǵan bóligi de­gendi bildiredi. Mazardy kór­gen­der onyń ishinde 27 bas súıek bar, «sklep» otbasylyq emes, jalpy ash­tyq qurbandary jerlengen deıdi.

Bala kezdegi sol sapar 52 jyldan keıin jalǵasyn tapty. Shýdaǵy Saparbek degen dosym Saýdabaı qajynyń shóberesi Saýdabaev Baqty­­­baımen onlaın tanystyrdy. Almaty polıtehnıkalyq ınstıtýtyn bitirgen, aýdandyq deńgeıde túrli jaýapty qyzmet atqarǵan Baq­tybaı kúmbezdiń aınalasyn qor­­shap, mazardyń jan-jaǵyn qym­tap qoıypty. Degenmen mazar ýaqyt tezine shydamaı búline bas­taǵan. Jóndeý jumystaryn júr­gizýge halyq arasynda qalyp­tasyp qalǵan qasań túsinik pen bul jó­nindegi dinı postýlat qolbaılaý bolyp otyr.

«Ashtan ólgenniń molasy joq», deıdi qazaq. Osy turǵydan al­ǵanda bul – mazar asharshylyq tarı­hyn­daǵy sırek qubylys, birden-bir materıaldyq eskertkish. Ashtyq­tan qyrylǵan halyq kóp jaǵ­daı­da kómýsiz qalyp, ıt-qusqa jem bolǵany belgili. Sondaı jaǵ­daıda adamshylyqty saqtap qalýǵa baǵyt­talǵan jantalastyń Shý boıyn­daǵy, tipti elimizdegi birden-bir kórinisi retinde atalǵan mazar asharshylyqty aıǵaqtaıtyn eskert­kish retinde memleket qaraýyna alynýy tıis dep sanaımyz. Ony qaıta qalpyna keltirý jumystary júrgizilip, arnaıy taqtaısha ornatylsa eldigimizdi kórsetetin, alapat ashtyqty keler urpaq esinde saqtaýda baǵa jetpes mańyzdy qa­dam bolar edi.

Qaırat SÁKI,

Qazaqstan Respblıkasy dıplomatııalyq qyzmetiniń eńbek sińirgen qyzmetkeri