AQSh syılyǵyn ıelengen

О́rkenıettiń, ǵylymnyń eli sana­­la­tyn­ AQSh-ta jıyrma jyldan astam bi­lim­ alyp, ǵylymmen aınalysyp, úlken je­tis­tikterge jetken ony atalǵan alpaýyt­ el­ge­­ jetelep aparǵan ǵylymǵa degen shek­siz qushtarlyq eken. Ata-anasy fızıka-mate­ma­tıkadan sa­baq beretin ustazdar bolǵa­syn­ ba, keıipkerimizdiń osy salaǵa degen súıi­s­penshiligi tym erte oıanypty. Sol se­bep­ti ǵylymy men tehnıkasy damyǵan el­ge­ baryp ǵalym bolsam degen­ uly­ arman ony tym erte muhıt asyryp jiber­ge­nin bildik.

Ǵylymǵa ańsary aýǵan Nur­­­shat Nura­jy­ 2008 jyly AQSh­tyń Nıý-Iork qala­lyq ýnıver­sı­tetinde hımııa ǵylymy bo­ıyn­sha­ doktorlyqty (PhD) qorǵap, óz sala­­syndaǵy alǵashqy qadamdy sátti bas­ta­­dy. Ol doktorlyqty oqyp júrgende on bes­ten astam ǵylymı maqalasyn óziniń zert­teý salasy boıynsha eń joǵarǵy bedel­ge ıe álemdik ǵylymı zertteý jýrnaldarynda jarııalap, ǵalymdardyń jaq­sy baǵasyn alǵan edi. Onyń zertteý ba­ǵy­ty – nanotehnologııa salasy jáne ony qol­daný. Sol kezdiń ózinde jańadan qaz tu­ryp kele jatqan nano ǵylymyn zertteýge­ degen batyldyq ony jerge qarat­qan joq. Kerisinshe, qatarlastarynan oza shap­qy­zyp­, bedelin bıiktetti, baǵasyn ósirdi. Qa­zaq­ balasynyń da jańa tehnologııalarda baq­ synaıtynyn, tipti ony baǵyndyryp, basqa­lardy ózine úlgi ete alatynyn ol áý ­basta sezinse kerek-ti. Bylaısha aıt­qan­­da, ol osy salaǵa alǵash kirisken jyl­dar­­daǵy ǵylymı deńgeı boıynsha aıtsaq, nano­­bólshekterdiń qasıetteri bir-birine uqsa­maıtyn qubylysta edi. Sol úshin de Nur­shat oǵan aıryqsha qyzyqqany bel­gili. Bolashaq ǵalym ekiudaı bolmaı, osy­ salada ǵylymı dıssertasııa jazýǵa kiri­sedi. Álemdik hımııa salasy boıynsha­ úz­dik basylym sanalatyn «Journal of Ame­rican Chemical Society» (Amerıka hı­mııa qoǵamynyń jýrnaly) jýrnalyn­da­ jarııalaǵan alǵashqy maqalasy onyń­ esimin ózge zertteýshilermen, ǵalym­dar­men, professorlarmen tanys etti. Osy maqalasynda Nurshat Nura­jy nano­chıp­ter­di ja­saý, onyń ártúrli amal­da­­ry men qıyndyqtary, qoldanylý aıa­­sy,­ esepteýdiń kúsh-qýaty sııaq­ty­ jańa ǵy­ly­mı­ kózqarasyn bil­di­re­di.­ Bul sol kezdegi na­no ǵylymy úshin aıta júrerlik jańalyq bo­lyp­ esepteledi.

Oı men sananyń, qııaldyń kú­shi shek­siz­ ekenin ǵalymdar jaq­sy­ biletini anyq.­ Álemdegi eń iri tehno­logııalyq jo­ǵa­ry­ ­oqý orny sanalatyn Massachýsets teh­­no­­lo­gııalyq ınstıtýtyna post-­ dok­to­ran­týralyq zertteýge tús­ken N.Nurajy úne­mi izdenis pen­ úırenýdiń arqasynda oıyn­ jetil­dirip, jańa ǵylymı ónimder jasaý­­ǵa qulshynady. Ǵylymı alań­ǵa zor yqy­las­pen­ kirgen ol kele­si kezekte kúndelikti tur­mysta qol­da­nylatyn kompıýterlerdiń syıym­­­dylyǵyn qaıtkende joǵa­ry­latýǵa bola­dy degen uly suraq­qa­ jaýap izdegisi kel­di. Aqyry onyń jaýabyn tapty da. Atal­ǵan­ nanobólshekti jasaý jáne ony­ qol­daný týraly búkil dúnıe júzi­niń­ ǵalym­dary tartysqa túsken sát­te onyń ǵyly­mı izdenisi men­ jasaǵan ónimi sátti bo­lyp shy­ǵa­dy. Osy ónimdi qalaı jasaý jó­nin­­degi ǵylymı maqalasy «Advanced Mate­rials» jýrnalynda ja­ryq kórip, Nur­shat­ Nurajy esi­mi ǵylym keńistiginde ta­ǵy bir ret jarqyrady. Kóp ótpeı Halyq­­ara­lyq­ materıal zertteý­ qoǵ­amynyń San-Fran­sısko qalasynda ótken jı­na­­lysynda onyń zertteý ju­my­­sy kúmis medalmen mara­­pat­­tal­dy.

– Ǵylym birden qalyptasyp, nátı­je bermeıdi. Ol birte-birte qalyp­tasady. Álemge ǵylym arqy­ly jańasha oı salyp, ózgeshe jol ashý – shynaıy ǵalymdar­­dyń min­­deti. Bolashaqta biz munaıǵa emes, sýtegi ener­gııasymen jumys iste­ge­nimiz durys. О́ıt­keni bul – keleshek energııanyń biri, – deıdi ol.

Ǵalym 2013 jyldan bastap Mas­sachýsets tehno­logııalyq ıns­tı­­týtyna zertteýshi ǵalym retinde ju­mys isteıdi. Álemdik ǵy­lymı ólshemge saı jumys isteıtin atal­ǵan bilim ordasy qazaq ǵalymyn tekten-tekke jumysqa shaqyryp, tórden oryn bermeıtini anyq. Bul múmkindikke ǵaly­m­nyń­ úlken jetistikteri sebepshi bolǵany bel­­gili. Ǵylymnyń bir aty – izde­nis. Keıip­kerimiz kúni-túni zert­­hanada otyryp, taǵy bir jańa­lyq ashty. Shyndap kiris­ken adam­ǵa ǵylym salasyndaǵy keı­ múm­kindikter kúsh-qýat beretinin ony­­men aınalysqan adam ǵana seze­tin shy­ǵar. Tok ótkizgish polı­mer­lerdiń nano­ból­shegin jasap, aı­nalymǵa túsirgen de biz­diń keıip­kerimiz ekenin maqtanyshpen aıt­­qymyz keledi. Budan bólek, ol stý­dent­te­rimen birge kóptegen ǵylymı jobalar­ ja­sap, qoǵamǵa, kún­delikti turmysqa qa­jetti ból­shek­ter ázirleýmen aınalysa­dy.­ Osy izdenisin joǵary baǵalaǵan AQSh-tyń ǵylymı ortalyǵy oǵan 2015 jy­ly nanotehnologııaǵa qos­qan­ erekshe úle­si úshin Djozef syı­lyǵymen marapat­ta­dy. Jańa­lyq­tyń tóresi de osy. Se­be­bi Nur­shat Nurajy atalǵan ǵylymı syı­­lyq­ty­ alǵan tuńǵysh qazaq ǵaly­my edi.

Osy arada Massachýsets tehno­lo­gııalyq ıns­tıtýty ne úshin Nur­shat Nurajyny ju­mysqa shaqy­ryp, oǵan senim artty de­gen­ zańdy suraq týýy múmkin. Bu­ǵan­ da jaýabymyz daıyn. Onyń qor­ǵa­ǵan dıssertasııasy ǵylymı sarap­shylar tarapynan úzdik dep tany­­lyp, Harvard ýnıversıteti, Kalı­fornııa ýnıversıteti, Mas­sa­chýsets tehnologııalyq ınstıtý­ty­ sııaqty úsh áıgili bilim ordasy oǵan post-doktorlyq qorǵaýǵa usy­nys jasaıdy. Ásirese álem tany­ǵan Maıkl Rýbner men Robert Ko­hen sekildi eki professordyń oǵan peıili túsip, óz janyna sha­qy­ryp, birge ǵylymı jumys isteý­ge yntalandyrady. Ǵylym jo­lynda júrgen adam úshin mu­nyń­ ózi zor shabyt. Jańa orta ári jaq­sy ǵalymdardyń alqaýymen onyń ǵylymı sanasy burynǵydan da ózge­shelenip, jańa ǵylymı jańa­lyqtar jasaýǵa talpynady. Sonyń biri – býlanbaıtyn materıaldar jasaý. Biz kún­de­­likti turmysta qoldanyp júr­gen uıaly telefonnyń betin­de­gi býlanbaıtyn materıal keıip­ke­rimizdiń bir retki ǵylymı oıla­ýy­nyń nátıjesinen týǵan edi. Mas­sachýsets tehnologııalyq ıns­tı­týtynyń álemge áıgili professo­ry­ Anjela Balchermen birigip «M13 Virus» genetıkalyq ınje­ner­­leý arqyly jańa túrdegi foto­kata­lıtıkalyq materıal ja­sap shyqty. Bul jetistigi 2012 jy­ly álemge áıgili «Advanced Materials» jýrnalynda jaryq kór­di. Sonymen qatar joǵarydaǵy jumys­tar boıynsha halyqaralyq 5 pa­tent aldy. Bul – eski qazaqtyń «Bilimdi myńdy jyǵady» degen dana­lyǵyn dáleldeıtin úlken jetis­tiktiń biri.

Ár adamda maqsat bolatyny sóz­s­iz. Úzdik­siz izdenisi, ǵylymǵa degen mahab­baty ony óz maqsatyna jet­kiz­di. 2015 jyly ol Tehas teh­no­lo­gııalyq ýnıversıtetiniń hımııa­lyq­ ınjenerııa fakýltetine profes­sor­ bolyp jumysqa turyp, óziniń alǵash­­qy zerthanasyn qurǵan. Osy arada aıta ketelik, atalǵan ýnı­ver­sıtettegi Nur­shat­ Nurajy atyn­daǵy ǵylymı zerthana jo­ǵa­ry­ oqý orynnyń usy­ny­sy­ bo­ıynsha­ qury­l­ǵan bolatyn. Atal­ǵan zerthanada­ sý­dy­ kún nury arqy­ly bólip, sýtegin alýǵa arnal­ǵan zertteýler jasalyp, synaq júr­gi­­zilgenin de maqtanyshpen aıt­saq jarasymdy. Jańa túrdegi toq­ ótkizgish polımerler jasaýda­ onyń ashqan jańalyqtary az emes.­ Sol sebepti ol 2016 jyly AQSh hımııa qoǵamynyń munaı zert­teý­ salasy boıyn­sha ǵylymı syı­lyǵynyń laýreaty atandy. Sony­men birge Amerıka hımııa óner­ká­sip-ınjenerlik qoǵamynyń (AICHE) halyqaralyq iri jıyn­da­rynda tehnıkalyq seksııa bo­ıynsha ótetin halyqaralyq sım­po­zıýmdardyń tóraǵasy bolyp kóz­ge túsken jalǵyz qazaq ta osy Nur­­shat Nurajy. Sondaı-aq osy jyl­dary «Tehas tehnologııalyq ýnı­versıtetiniń eń bedeldi ǵaly­my­» ataǵyn alsa, 2018 jyly mate­­rıaltaný ǵylymyndaǵy eń be­del­di jýr­nal «Journal of Material Chemistry A» tarapynan álem boıyn­sha eń úzdik zert­teý­shi­ler­diń­ biri dep tanyldy.

AQSh-ta soǵys ushaqtaryn zert­teıtin arnaý­ly baza bar. Bir ǵajaby, Nurshat Nura­jy 2017-2019 jyldary Amerıkanyń Áýe armııa­synyń ǵylymı-zertteý baǵy­­tyn­daǵy konkýrsyn utyp alyp, atalǵan zert­teý ornynyń eń úzdik zerthanasynda (The Wright-Patterson US Air Force Lab in Ohio, USA) jumys isteıdi. Soǵys ushaq­ta­rynda kezdesetin kóp­tegen máseleni zert­teýmen aına­­lysatyn bul ortalyqqa at ba­­syn buryp, taban tirep, ǵyly­mı zertteý jasaǵan ol mat­erıal jáne ony óńdeý bóli­minde ónimdi eńbek etedi. Áskerı zertteý­men­ ótken úsh jyl oǵan keremet shabyt syı­­laǵany sózsiz. Mundaı tanymal zertteý­ to­byna kirgen alǵashqy qazaq ta osy Nur­shat­ Nu­ra­jy. Son­daı-aq ǵalym Tehas teh­no­­­lo­gııalyq ýnıversıtetinde júr­gen­de óz zert­hanasyna qazaqtyń kóp­tegen jas ǵalymy men PhD stý­dentterin tartqan. Dálirek aıt­saq, onnan asa qazaq jasyna ǵy­lymı jetekshi bolyp, olardyń ǵy­lymǵa degen jolyn ashqan.

2019 jyly AQSh-taǵy joǵary jala­­qy­sy bar jumysyn tas­tap­, elge oralǵan ol Naza­r­baev ýnı­versıtetine ornalasyp, óz elin­de ǵylymmen aınalysýǵa bir­jo­la bet burady. Elge kele sala ǵy­lymı zerthanalar qurýdy myq­tap qolǵa alady. Úsh jyl­ǵa­ jeter-jetpes ýaqytta óz jos­pa­ryn oryn­dap, aınalasyna ǵy­lymǵa ańsary aýǵan jas maman­dar­dy jınaıdy. Qazir onyń jetek­shiligimen Nazarbaev ýnı­ver­­­sı­­tetinde membranalar, toq ót­ki­zetin plastıkter, kún nury ar­­qyly sýtegin alý jáne bıo­mas­sa­­lar sııaqty tórt úlken zerthana ju­­mys istep tur. Munda elimizdiń 40-tan as­tam jas mamany irgeli ǵy­lymı zertteýlermen aınaly­syp­ jatqanyn óz kózimizben kór­dik­.

– Bul zerthanada qandaı ǵy­ly­mı­ ónim­der­ jasadyńyzdar? – dep sura­dyq áńgime ara­synda.

– Toq ótkizetin rezeńkeniń túr­li qu­ry­­­lymdaryn jasaıtyn tehno­logııa­ny­ ázir­le­dik. Ol sozylady, temirge uqsa­maı­dy.­ Ony­men sensor jasaýǵa, bakterııalar­dy­­ tek­serýge, tipti teledıdar ekr­a­nyn da ja­saý­ǵa bolady. Bul – úlken jetistik. Mu­ny­ maq­tanysh­pen­ aıta alamyn. Sol úshin de­ bul týra­­ly joǵary dárejeli ǵylymı jýr­­­­nal­da jarııalandy, – dedi ol.

Ǵylymǵa degen kózqaras ózger­­meıinshe, ǵy­lymǵa sený, onyń qýatyn, kúshin ba­ǵa­laý múm­kin emes. Nurshat Nurajy óz stý­­dent­te­rimen birge elimizdiń ǵy­lymı jetis­­tikterin tanys­tyr­dy. Olar ja­qynda sýte­gin baqy­laı­tyn sensor jasap shyqty. Osy­nyń bári eńbek­tiń, ǵylymǵa degen erek­she súıis­penshiliktiń jemisi.

Ár ulttan quralǵan jas mamandar odan­ sabaq alyp, ǵylym jo­lyna qanat qa­ǵyp, bıik beles­ter­di baǵyndyrýǵa nıet­ti. «Shir­kin, professor bolyp, qazaq jas­ta­ryn ǵylymmen aınalysýǵa je­telesem»­ de­gen uly arman onyń ystyq júregi men­ nurly aqy­lyn­da búrshik jarǵanyn ańda­dyq­. Bi­raq arman taýsylýshy ma edi? Onyń endigi armany – elimizdiń ǵy­lymyn damy­tý­ǵa aıanbaı úles qo­sý. Budan asqan arman bol­syn­ ba?

– Qazir álemdik kóshke, báseke­­les­tikke ile­sý úshin, tipti kóshten qal­maý úshin­ elimizde bilim men ǵy­lym salasy­n da­my­týǵa erekshe kóńil bólinip otyr. Bul – qýanarlyq jaǵdaı. Memleket bas­shy­­­sy­nyń qoldaýymen ǵylym sala­synda oń ózgerister de boldy. Mysaly, jas ǵalym­dar­dy qoldaý sharalary júzege asyp jatyr­ ári elimizde ǵylym salasyn damy­tý­ǵa­ bólinetin qarajat kólemi de artty. Degen­men ǵylym salasyn­da­ kemshilikter de­ joq emes. Ol tý­raly óz usynystarymdy Pre­zı­dent janyndaǵy Ǵylym jáne teh­no­logııa­lar jónindegi ult­tyq keńes­ke joldadym. Eldiń ǵylym men­ tehnologııasynyń damýyna­ óz úle­sim­di qosý baqytyna ıe bol­ǵa­ny­ma qýa­nysh­ty­myn,­ – deıdi ǵa­lym.

Ke­zinde ǵylymǵa degen shek­­­­siz qush­tar­lyq ony alyp Ame­rı­­ka­ǵa qalaı aparsa, eline de­gen­ ińkárlik ony Qazaq dala­sy­na, Astana tórine jetelep alyp keldi. 2019 jyldan beri Nazar­baev­ ýnıversıtetinde professor, Astana Ulttyq zerthana­syn­da zerthana meńgerýshisi bolyp qyz­met atqaryp jatqan onyń ár kúni yjdaǵattylyqpen jos­parlanǵan. Ǵylymı joba­lar­ǵa qatysý, tal­qylaý sııaqty ju­mys­tar onyń qolynan ótedi. Son­daı-aq ýnıver­sıtetke kele sa­lyp hımııa ınjenerııasy ma­man­dyǵy boıynsha doktorantý­ra­ baǵdarlamasyn jasaıdy ári osy baǵdarlamanyń dırekto­ry­ mindetin de ózi atqaryp ke­le­di, Nurshat óz sózinde keler jy­ly alǵashqy túlekterdiń bitire­ti­nin aıtty. Sonymen qatar óz tájirıbesin elimizdiń basqa da­ óńirlik ýnıversıtetteriniń deń­ge­ıin kóterý maqsatynda jyl sa­ıyn jer-jerden jınalǵan profes­sorlarǵa qalaı ǵylymı jumys­ty uıymdastyrý týraly tegin sheberlik saǵattaryn ótkizip keledi.

«Qazaq ǵylymyn qalaı kóte­re­miz?» degen suraǵymyzǵa ol bul jóninde kóp oılaǵanyn jasyr­mady. Bul turǵyda bizde aldymen ǵylymǵa degen durys túsinik, sergek sana bolý kerektigin, ǵy­lym­ǵa qarjy aıamaýdy, tipti ár óńirdegi ýnıversıtetterde ǵy­lymmen aınalysýǵa qajetti qu­ral­-jabdyqtardyń tolyq bolýyn basa aıtty. Ǵalymdarǵa arnal­ǵan ǵylymı jobany utyp alý­ǵa­ múmkindik bar bolǵanymen, ony ári qaraı júzege asyratyn quryl­ǵylardy satyp alý barysyn tez­detý týraly usynysyn da ashyq aıtty. Ol taǵy jergilikti oqý oryn­darynyń ǵylymı zertteý baza­syn jaqsartý, hımııalyq rea­gentterdi ýaqytyly jetkizý sııaq­ty kókeıkesti máselelerdiń otan­dyq­ ǵylymdy órkendetýge tusaý bo­lyp otyrǵanyn tilge tıek etti.

Qaıta týyndaıtyn energııa týra­ly zertteýlerdi kúsheıtý – qa­zirgi ǵylym úshin taptyrmas múmkindik. Bul týrasynda Nur­shat­ ǵalym «Keleshektiń energııa­sy­ – jasyl energııa» dep atady.

Onyń kabınetinen shyǵyp bara jatyp:

– Qazaq ǵalymy qashan Nobel ala­dy? – degen kókeıde júrgen saýalymyzdy qoıdyq. Ol esh kidirmesten:

– Buǵan áli kóp ýaqyt kerek. Sebebi ǵylymǵa búgin qarjy bó­lip, erteń ónim kútý durys emes. Ol úshin kóptegen ǵylymı joba­lar­ jasap, shetelge tanylýǵa kúsh salýy­myz kerek. Ǵylymǵa úzdiksiz aqsha quıa bergenimiz durys. Sodan keıin bilikti mamandar tárbıeleýimiz kerek, – dep jaýap berdi.

Onyń osy kúngi bir qýanyshy – elge oralyp, bilgeni men túıgenin qazaq jastaryna úıretip, olardy ǵylym jolyna baǵyttaýy. О́z maqsatyn oryndaǵan Nurshat Nura­jy endi el jastarynyń maq­sat­qa jetýine ǵylymı jetekshi re­tinde qol ushyn sozbaq. Ǵalym­nyń­ endigi bar úmiti men senimi óz isi arqyly ult ǵylymyn bıik deń­geıge kóterýge sebepshi bolý eke­ni aıdan anyq. Júregine ǵylym­nyń­ shyraǵyn jaqqan ol qaı bıik­ke­ kóterilse de, ǵylym týraly úzdik­siz­ oılaýdan jalyqqan emes. Ony osyn­daı mártebege kótergen de sol shek­siz oılardyń qanaty edi.