Atanǵa artqan zeńbirek...

Jalpy kóshpelilerdiń so­ǵys tarıhynda otty qarý (myl­tyq, zeńbirek, t.b.) paıdalanǵa­ny jaıly derek kóp. Oǵan dálel 1961 jyly Almaty qalasynda Qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıet baspasynan jaryq kór­gen qyrǵyzdyń «Manas» epo­synyń «Kóketaıdyń asy» atty ekinshi kitabynyń 61-betinde:

«Sart etkende shúrippe,

Qara tútin burqyrap,

Oq zymyrap, zyrqyrap,

Keıiniń úni shyrqyrap,

Keıiniń úni qyrqyrap,

Keıiniń úni shurqyrap,

Keıiniń úni kúrkirep,

Keıiniń úni dúrkirep,

Ushsa da oqtar ańyraı,

Jambyǵa turdy

darymaı...» –

dep jyrlansa, kelesi bir máli­met atalǵan týyndynyń 76-be-
tinde:

«Jaısańbaıdyń mańǵuly,

Túıe ústinen oq atty,

Kúrkirete boratty,

Túıe myltyq kúrkirep,

Jaýǵan oqqa bettemeı,

Nesqaranyń áskeri,

Josyp berdi dúrkirep...» –

delingen eken. Bul shýmaqtar kóshpelilerdiń ertede ot qarý qol­danǵanyn kórsetse, tipti Ma­nas batyrdyń ózi­niń jeke «Aq­kelte» atty qol zeńbiregi bol­ǵany týraly da aıtylady:

«Esine tústi Aqkelte,

О́zegi bolat, aýzy obyr,

Tútini tuman dúmi zil,

Kózdeseń tajal,

oǵy ajal,

Asynyp júrgen Aqkelte,

Ashýy kelse qyrypsal,

Shyndyǵynda zeńbirek,

Babyn bilseń tym bólek,

Arystan qolǵa alady ony,

Kók biltesin tutatyp,

Betine tóseı qaldy ony,

«Dál ókpeniń tusy» – dep –

О́ler jeriń osy» – dep,

Shirene basyp saldy ony,

Tútin qaldy burqyrap,

Alty arqannyń boıyndaı,

Kóterile bir týlap...» –

dep sıpattalady.

Onyń syrtynda ǵulama atamyz Máshhúr-Júsip Kópeev «Qazaq shejiresi» atty jazbasynda: «Qara­ótkelde aǵa sultan Qońyrqulja dýan basy bolǵan. Kenesaryǵa qarsy turyp soǵys salǵan. Qaraótkeldi (Aqmola be­kinisin aıtady) qamaǵanda Kene­sary kúldirmamaı degen myl­tyǵymen Taı­tó­beniń basynda turyp, orystyń qaraýylshy bal­sáıkesin (polıseıin) atyp murt­taı ushyrǵan» deıdi (A.Smaıyl. «Astana ǵasyrlary» Astana, 2010, 149-b.). Bul oqıǵa tipti bertinde 1838 jyly bolǵanyn tarıhtan bilemiz.

Sol sııaqty, taǵy bir derek 1719-1730 jyldary Astrahan jáne Qazan gýbernııalaryn bas­qarǵan gýbernator Artemıı Pet­rovıch Volynskıı (1989-1740) dalalyq qazaqtardyń qolynda sadaqtan myltyq kóp ekeni týraly derek jazyp qaldyrǵan.

Atalǵan taqyryp boıynsha izdenip júrgen jas jýrnal­shy Nurbek Bekbaý, qazaq ja­ýyngerleri ár jyldary ár túr­li otty qarý qoldanǵany ja­ıynda aıtyp, birinshi shıti myl­­tyq (keń taralǵan, piltemen oq­ta­­latyn qarý), ekinshi qara myltyq (eki adam ıyǵyna asyp júredi, bireýi atady), úshinshisi qozykósh myl­tyq (unǵysynyń ishi oq alysqa usha­tyndaı ıir tal­danyp jyralanǵan), tórtin­shi kúldirmamaı (joǵarydaǵy ­Ke­ne­sary myltyǵy), besinshi aq­be­ren (mergenderdiń myl­ty­­­ǵy), altynshy temir oqty shamǵal myl­tyq («Shamǵaldy qoıdy qa­tar­ǵa, Jıylǵan kópke atarǵa» deı­tin jyr joldary bar) deı oty­ryp, qazaqtar túıege artyp júre­tin jezaıyl atty zeńbirek ­qol­danǵany týraly aıtady.

Al joǵarydaǵy «zeńbirek» ataýyna toqtalsaq, til mamandary bul parsy sózi deıdi. О́ıtkeni tarıhta alǵash túıeli zeńbirek qo­synyn ómirge ákelegen parsylar. 1770 jyly olarmen soǵysqan orys generaly Sergeı Týchkov: «Zeń­birek ornatqan túıeli kerýen­ qum men shólge qaramaı, qajet tusqa jetedi. Toqtaǵan soń ony ústindegi adam buıdasynan tartyp, shóktiredi. Sodan keıin álgi kisi buıdany tastap zeńbirek­ti aýzynan oqtap, bilte tutatyp ata­dy» dep jazǵany bar. Parsy­lar osy qarýdy «Zambýrak» dep ataǵan. Qazaq ony óz tiline beıimdep «zeń­birek» degen sy­ńaıly.

Oılanarlyq oqıǵa parsylar zeńbi­rekpen berik qamaldardy atatyn bolǵan. Zyrqyraı ush­qan oq tas qamalǵa tıip ony qulat­pasa da oıyp túsiretin edi. Osy oıyqty nemese tyrtyqty «dyq» deıdi. Bul tasqa túsken oıyq-dyq sol kúıi qalady. Atam qazaqtyń «kóńilde dyq qaldy» degeni par­sylardyń dyǵymen salalasyp jatqan sııaqty.

Atan túıege artqan zeńbirek qazaqta da bolǵan. Qazir onyń nusqasy Reseıdiń Omby qala­syn­daǵy tarıhı-ólketaný mýzeıin­de orys, qytaı, japon, nemis, ıtalııal­dyq, shved, qazaq, uıǵyr, ózbek ustalary jasaǵan 800-den astam jádi­gerdiń qatarynda tur.

Qazaqtar zeńbirek orna­tyl­­­ǵan túıe­niń órkeshi nemese búıi­rin oq búrik­ken­de jalyn sha­lyp ketpes úshin qalyń kıiz­­­ben orap, ár atqan saıyn kıiz­­di sýlap otyrǵany jaıly máli­met bar. Orys derekterinde qazaq­tar zeńbirekti joń­ǵar­lar men buqara-qoqandyqtardan alyp otyrǵan deıdi. Bul sózdiń jany bar. О́ıtkeni 1714 jyly oırat­tar­dyń qolyna túsken shved ofı­seri Renat Gýstav olarǵa Qul­ja qalasynda óndiris ashyp zeńbi­rek jasap bergen. Osy tusta Renat­pen kezdesken Reseı elshi­si L.Ýgrıý­mov qupııa baıanhatyn­da: «Shved ofıseri Renat 1729 jy­ly oırattarǵa 4 fýnttyq 15 zeń­birek, kishi kalıbrli 5 zeń­bi­rek, 10 fýnttyq qysqa uńǵyly 20 ja­ńa zeńbirek jasap berip, olar­ǵa qalaı qoldanýdy úıretti» depti.

Oırattar bul zeńbirekti al­ǵash ret 1731 jyly qytaılarmen bol­ǵan Turfan shaıqasynda qol­danǵan. «Soǵysta qon­taı­shy ja­ǵy qytaıdyń qara-qurym jaıaý áskerin osy zeńbirektermen atyp, tas-talqanyn shyǵardy. Tóbeler ústine shógerilgen túıelerdiń arasynda atpen shaýyp júrgen Gýstav artıllerııalyq atys­qa tikeleı basshylyq etti» dep jazady reseılik barlaýshylar.

Oırattar zeńbirekti qazaq­tarǵa da qarsy qoldanǵan. Qoja­bergen jyraý: «Jońǵarlar qor­ǵasyn oq boratqanda, Naıza ustap, sadaq asyp qarsy shyq­tyq...» dese, jazýshy I.Esenberlın shy­ǵar­malarynda qazaq sarbazda­ry asa ush­qyr attardy paıdalanyp, jaý zeńbi­rekshisi biltege ot qoıyp úlgergenshe jetip baryp basyn shaýyp tastaǵany týraly jazba bar.

Al qazaq jaýyngerleri ótken ǵasyr­dyń basynda soǵysta tú­ıeli zeńbirek qoldanǵany jaıly jazýshy marqum Ánes Saraı «Egemen Qazaqstan» gaze­tiniń 2018 jyly 20 naýryz kúni ja­ryq kórgen «Alashtyń tabany – Torǵaı, julyny – Jympıty, ózegi – Semeı» atty maqalasyn­da: «О́tken ǵasyr basynda balshabekter qolyna ótken Keńes óki­meti Túrkistandy azat etemiz dep 4-Túrkistan maıdanyn ashty. Oǵan barlyq qarý-jaraqty úıip berip, Frýnzege basqartty. Ala­pat kúsh dúnıeni basyp-janshyp Ońtústikke qaraı jyljy­dy. Osy qyzyldarǵa qarsy Batys Alashorda áskeri kádimgideı so­ǵysty. Oǵan Tolstov otrıady kó­mektesti. Alash áskerlerine «qy­zyldardy Temir, Oıyl, Elekten ótkizbeńder» degen tapsyrma boldy. Birinshi soǵys Jympıty­nyń teristiginde Aqqaty ózeniniń jaǵasynda boldy. Bul 1919 jyl. Tolstovtyń otrıadynda túıege zeń­birek ornatyp alǵan Alashtyń áskerleri júrdi» dep jazady.

Onyń ber jaǵynda qazaq kı­nemato­grafısteriniń tuńǵysh týyndysy 1938 jyly túsiril­gen «Amangeldi» fılminde túıe ústine ornalasqan zeń­birek paıdalanyp, jaýmen so­ǵysqan sarbazdar beınesi ejel­gi kóshpendilerdiń dalalyq so­ǵys óneriniń jańa zamanǵa laıyq­talǵan bir kórinisi ispettes. Al myna ózderińiz kó­rip otyrǵan eki foto dál osy oqıǵalar kezinde túsirilgeni anyq.