Kollajdy jasaǵan – Qonysbaı ShEJIMBAI, «EQ»
Máselen, aldaǵy úsh jylda óńdelgen ónimniń úlesin 70 paıyzǵa jetkizý úshin agrofırmalardy yntalandyrý, jylyjaı, tuqym, jeke qosalqy sharýashylyqtardyń jumysyn jandandyrý kerek. Degenmen akademık Tilektes Espolov atap ótkendeı, agrokeshendegi jaǵymdy jańalyqtarǵa, jaqsy nátıjelerge qaramastan, aýyl sharýashylyǵyn ishki naryqqa beıimdeýdiń, shıkizattyq emes sektordy damytýdyń túıtkildi máseleleri jeterlik.
– Elimizde taýarlardyń jekelegen túrleri men materıaldyq-tehnıkalyq resýrstary ımportqa táýeldi. Kókónis, jemis, et jáne sút ónimderin shetelden alamyz. Aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń 60-70 paıyzy shıkizat túrinde eksportqa baǵyttalady. Al elimizde óndiriletin ónimdi óńdeý úlesi óte tómen. О́zimizde óndirilgen azyq-túliktiń negizgi túrleri jergilikti tutynýshyǵa qoljetimsiz. Innovasııalyq úrdisterdi óndiriske engizý jaǵy da óte baıaý. Kóp jaǵdaıda agrarlyq sala ınvestorlar úshin tartymsyz bolatyny da sondyqtan. Ǵylymı-tehnıkalyq ázirlemelerdiń shamamen 8 paıyzy ǵana óndiriske enip otyr. Aýyl turǵyndarynyń ozyq agrotehnologııalarǵa qoly jete bermeıdi. Osyndaı jaıttardyń saldarynan keıingi otyz jylda dándi-daqyldardyń ónimdiligi gektaryna 10,6 sentnerge deıin quldyrady, keıbir óńirlerde kórsetkish budan da tómendegen. Qazirgi ýaqytta iri qara mal sany 1991 jylǵy deńgeıden aıtarlyqtaı azaıdy. Árıne, atalǵan problemalar birneshe faktordan týyndaǵany anyq. Sonyń ishinde ásirese agroǵylymdy uıymdastyrý máseleleri aldyńǵy qatarda tur. Ony sheshý eń aldymen tıimdi basqarýǵa baılanysty, – deıdi Tilektes Espolov.
Jerimizdiń asty men ústi qazynaǵa toly bolsa da, aımaqtyq erekshelikter qaperge alynbaı keledi. Akademık Ǵanı Qalıev osyndaı pikirdi alǵa tartty. «Áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyna sáıkes, elimiz 9 sharýashylyq aýmaqqa bólingen. Osy aýmaqtarda aýyl sharýashylyǵyn tıisti deńgeıde damyta almaı otyrmyz. Búginde salanyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy jupyny. Aýyl sharýashylyǵy tehnıkalarynyń 85 paıyzy tozǵan. Jaıylymdardyń 70 paıyzynda sý joq. Osyǵan oraı kezinde ǵalymdardyń balamaly energııa kózderin paıdalanýǵa qatysty usynystaryna oraı synaq jumystary júrgizilgen edi. Bul sharýa da aıaqsyz qaldy. Qazirgi kezde shaǵyn fermerlik sharýashylyqtar negizinde kooperasııalar quryp, bilikti mamandarmen qamtamasyz etýge mán berý qajet», dedi Ǵanı Qalıev.
О́simdik seleksııasy, genetıka ǵylymdarynyń bastaýynda turǵan akademık Rahym Orazalıev Qazaqstan 1965-1992 jyldary Iran, Pákistan, Úndistan, Tájikstan elderine 6-7 mln tonnaǵa deıin astyq eksporttaǵan el ekenin eske saldy. Jańa tehnologııalar ǵasyry elimizdiń osynaý áleýetin qalpyna keltirip, óńdeý ónerkásibin damytýǵa yqpal etýi kerek. О́ıtkeni endigi jerde munaımen alysqa bara almaımyz. Onyń qory da taýsylýǵa taıaý.
– Kezinde Aýyl sharýashylyǵy akademııasy 40-tan astam sharýashylyqqa ǵylymı qoldaý kórsete otyryp, ónimdilikti eselep arttyrýǵa yqpal etkeni belgili. Izgi dástúrdi jalǵastyryp, sharýashylyqtar men agroǵylymnyń arasyn jalǵaıtyn kez keldi. Sany bar, sapasy joq usaq sharýashylyqtardy kooperatıvterge biriktirý ýaqyt kúttirmeıtin is. Sharýa qojalyqtary bir ujym bolyp birikse, tehnıka alýǵa da, ınvestısııa tartýǵa da múmkindigi molaıady. Al jerdiń babyn ujymdasyp tapsaq, bir gektardan 30 sentnerge deıin ónim alýǵa bolady. Ol úshin ınjenerlik-tehnıkalyq qorymyzdy bútindep, Koreıa, Japonııa, Germanııa sııaqty elderdiń tehnıkalaryn paıdalaný qajet. Buǵan qosa basqarý ádisterin júıeleý ónimdilikti arttyryp qana qoımaı, alys-jaqyn shetelderge óndirilgen ónimdi eksporttaýǵa da jol ashar edi, – deıdi Rahym Orazalıev.
Statıstıkaǵa súıensek, elimiz bıylǵy jeti aıda О́zbekstan, Iran, Tájikstannan 9 mln dollarǵa jýyq somaǵa 43,5 myń tonna qarbyz men qaýyn satyp alǵan. Al elimizden shetelge jóneltilgen baqsha daqyldarynyń jalpy somasy 1 mln dollarǵa da jetpeıdi. Egistik jeri joq Túrkimenstannyń ózi bul naryqta belsendi oıynshyǵa aınalǵaly qashan. Ekonomıka ınstıtýtynyń dırektory, akademık Ázimhan Satybaldınniń aıtýynsha, 2015 jyly un óndirisi boıynsha álemde birinshi orynda turǵan Qazaqstan qazir alǵashqy ondyqqa da kirmeı qaldy. Búginde Reseı shetelge 80-100 mln tonna, Ýkraına 40 mln tonna astyq eksporttaıdy. Importtaýshy elder úshin Qazaqstannyń unynan góri astyǵyn alǵan tıimdi bolyp qaldy.
– Aýyl sharýashylyǵyn damytý, agrarlyq áleýetti kóterý memleket úshin mańyzdy bolyp qala beredi. Ol úshin aımaqtyq erekshelikterdi nazarǵa ala otyryp, sharýashylyqtardy kooperasııalarǵa biriktirý, bilikti mamandar daıarlaý isine jete kóńil bóletin kez jetti. О́kinishke qaraı keıbir ınstıtýttarda bilikti mamandar da qalmaǵan. Tipten, eki mamanmen ǵana otyrǵan ınstıtýttar bar. Al bıylǵy oqý jylynda joǵary oqý oryndarynda doktorantýraǵa 1900-ge jýyq oryn berilgen, alaıda sonyń birshamasy ıgerilmegen. Bul rette agrarlyq ǵylym boıynsha magıstratýraǵa bar-joǵy 50 shaqty oryn bólingeni de qaperge alatyn jaıt, – deıdi Ázimhan Satybaldın.
Qazaq eginshilik ǵylymı zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, akademık Ǵalıolla Meıirmannyń aıtýynsha, respýblıka jurtshylyǵyn azyq-túlikpen tegis ári tómen baǵada qamtamasyz etý múmkindigi bar. Ol úshin memlekettik baǵdarlamalardy tómennen bastap iske asyrý kerek. «Aımaqtardyń klımattyq, resýrstyq erekshelikterin nazarǵa ala otyryp, baǵdarlamalar óńirlerdiń áleýetine saı ıkemdelýge tıis. Bilikti mamandar máselesine jete kóńil bólýmen qatar jergilikti jerlerde memlekettik baǵdarlamalar týraly aqparattandyrý jumystaryn júıeli júrgizý qajet. Shaǵyn sharýashylyqtardy kooperatıvterge biriktirýge, ǵylymdy óndirispen ushtastyrýǵa, saladaǵy ashyqtyqqa mán bergen jón. Ǵalymdar qashanda sharýashylyqtarǵa qoldaý kórsetýge, ónim sapasyn arttyrýǵa múddeli», deıdi ol.
Jańa ekonomıkalyq saıasat ǵylymnyń áleýetin kóterýdi qajet etedi. Qazirgi kezde «júıesizdik», «turaqsyzdyq» degen uǵymdar kóptegen baǵdarlamanyń nátıjeli bolýyna kedergi keltirip otyr. Germanııa, Nıderland, Túrkııa elderiniń tájirıbesine qanyq bıologııa ǵylymdarynyń doktory, akademık Aıýp Ysqaqov «Atalǵan memleketterde basshylyq aýysqanmen, baǵdarlamalar turaqty jumys isteı beredi. Sondyqtan elimizde iske asyp jatqan baǵdarlamalardy ózgertýge moratorıı jarııalaý qajet» degen oıyn jetkizdi.
– Ol úshin basqarý júıesin turaqtandyryp, jetildirý mańyzdy. Al ǵylymda da, óndiriste de kezdeısoq mamandarǵa oryn joq. Elimizde qazir adam resýrsy boıynsha keri seleksııa júrip jatyr. Sondaı-aq granttyq-konkýrstyq júıe aýyl sharýashylyǵy úshin tıimsiz. О́ıtkeni bir tuqym shyǵarý úshin ǵalymdar ondaǵan jyldar eńbektenedi, al jobany merzimine sáıkes úsh jylda oryndap shyǵý qajet. Osy oraıda ǵylym taratý júıesindegi kemshilikterdiń aldyn alyp, ǵylymı nátıjelerdiń óndiriske jetpeı qalý sebepterin anyqtaý qajet. Ǵalymdardyń maqsaty sharýashylyqtarǵa qoldaý kórsetý bolǵandyqtan, árbir oblys aımaqtyq erekshelikterine qaraı ǵylymǵa tapsyrys berip otyrýǵa tıis. Qazirgi jaǵdaıda elimizde tuqym sapasyn kóterip, ónimdilikti arttyrýǵa klımattyq ári ekonomıkalyq múmkindik jetkilikti. Sondyqtan aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń sapasyna, sortyna kóńil bóle otyryp, ǵylymǵa jastardy tartý, olardy jańa tehnologııalarǵa baýlý salaǵa tyń serpin beredi, – deıdi Aıýp Ysqaqov.
Búginde ımportqa táýeldi salanyń biri – tuqym sharýashylyǵy. Qazaq kartop jáne kókónis sharýashylyǵy ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń dırektory, akademık Temirjan Aıtbaevtyń aıtýynsha, qazirgi ýaqytta tuqymnyń 90 paıyzy shetelden ákelinedi.
– Instıtýt ǵalymdary básekege qabiletti sorttardy kóbeıtý jáne engizý, ınnovasııalyq tehnologııalar arqyly respýblıkanyń kartop, kókónis jáne baqsha sharýashylyǵynyń turaqty damýyn ǵylymı turǵydan qamtamasyz ete otyryp, jańa sorttardy suryptaýmen aınalysyp keledi. Sondaı-aq klımattyq jaǵdaılardy, topyraq sapasyn eskere otyryp, zııankesterge, aýrýǵa tózimdi sorttardy shyǵarý isi qolǵa alynǵan. Bul óz kezeginde hımııalyq zalalsyzdandyrýdy qajet etpeıtin, ekologııalyq taza ónimder óndirýge múmkindik beredi. Hımııalyq zalasyzdandyrýdyń zııany kóp. Mundaı tásil topyraqtaǵy paıdaly aǵzalardy óltirip, onyń qunarlyǵyna, bıologııalyq belsendiligine keri áserin tıgizedi. Hımııalyq pestısıdter shet elderden ákelinetindikten, olardyń quny da joǵary. Bul sharýashylyqtar úshin ekonomıkalyq turǵyda tıimsiz. Sondyqtan aýrýǵa tózimdilikpen qatar elimizdiń klımattyq erekshelikterine, ıaǵnı ystyqqa, qurǵaqshylyqqa tózimdi, beıimdiligi joǵary, sapaly sorttar shyǵarý ınstıtýt mamandarynyń aldynda turǵan mindet, – deıdi akademık.
Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, akademık Bolathan Mahatovtyń pikirinshe, qazirgi kezde jergilikti basqarý júıesine jańa múmkindikter berilgen. Bul aýyl-aımaqtardyń damýyna aıtarlyqtaı oń yqpalyn tıgizedi. Osy quziret arqyly jergilikti jerde týyndaǵan máselelerdi der kezinde sheshýge, memleket, sharýashylyq jáne áleýmettik-mádenı salanyń yqpaldasa jumys isteýine jol ashylady.
– El Prezıdenti agrokeshendi damytý úshin ónimdi shıkizat túrinde satýǵa shekteý qoıa otyryp, óńdeý kórsetkishin 70 paıyzǵa jetkizý qajettigin aıtqany belgili. Biraq iri korporasııalardyń kóbi tereń óńdeýge asa qulyqty emes. Olarǵa ónimdi shıkizat túrinde ótkizgen tıimdi. Sol sebepti osy salada jumys isteıtin kásiporyndardy yntalandyrý úshin salyq jeńildikterin qarastyryp, mal, ósimdik sharýashylyǵy ónimderin óndirý mezgilge táýeldi bolmaýyn qamtamasyz etý kerek. Otandyq jáne sheteldik kompanııalarmen birlesken kooperasııalar qurý arqyly ónim sapasyn halyqaralyq standarttar deńgeıine jetkizý elimizde óndirilgen ónimderge degen suranysty arttyra túsetini sózsiz. Qazirgi kezde aımaqtarda óndiristi damytý, tereń óńdeýge mán berý mańyzdy. «Ǵylym men tehnologııalyq saıasat týraly» zańdy tolyqtyra otyryp, ǵylymdy qarjylandyrý tetikterin jetildirý, geologııalyq izdenis jumystaryn keńeıtý, ken oryndaryn ashý, kreatıvti ındýstrııa men IT tehnologııalardy damytý da – basty qajettilik. Elimizdiń geografııalyq jaǵdaıyn eskere otyryp, kórshi eldermen saýdany jetildirý de – ýaqyt talaby. 2040 jylǵa qaraı sýǵa degen suranys 12-15 mıllıon tekshe metrge jetedi degen boljam bar. Sondyqtan sý recýrstaryn tıimdi paıdalaný men energııa tapshylyǵy máselesin ońtaıly sheshý úshin de uzaq merzimdi saraptama júrgizip, ǵalymdar tarapynan naqty usynystar jasalǵany abzal, – deıdi B.Mahatov.
ALMATY
