– «Ege­men Qazaq­standa» ja­­­­­­­rııa­lanǵan Arys­tanbek Muhame­dıulynyń ma­qalasyn oqy­­­dyńyz ba?

– Ne jaıly?

– Qashan jarııalandy ol maqala?

– Sáýir aıynyń toǵyzynshy juldyzynda.

– Jol júrip ketip oqı almadym, endi oqımyn.

Mádenıet jáne sport mı­nıs­tri Arystanbek Muha­me­dı­uly­nyń el gazeti «Egemende» «Mınıstr minberi» aıdarymen jarııalanǵan «Qaryz táýeldiligi rýhanı táýeldilikke aparady» atty kólemdi maqalasyn oqı bas­ta­dym.

Ár ulttyń qaı kezeńde bol­syn aldynda turatyn uly min­detteriniń eń bas­ty­sy – ózi­niń isin, ómirin jal­ǵas­ty­ratyn salamatty sanaly ur­paq tárbıeleý. Bolashaq qoǵam ıelerin jan-jaqty je­til­gen, aqyl-parasaty mol, má­denı, ǵylymı órisi ozyq etip jetildirý – aǵa býynnyń qo­ǵam aldyndaǵy zor boryshy. Demek, bizder urpaq aldyndaǵy boryshymyzdy óteı otyryp, olardyń bolashaǵyn bulyńǵyr emes, jarqyn etý úshin, kelesi bir qadam – moıyndaryna eshqandaı qaryz qaldyrmaýǵa tıis­timiz! – dep bastalǵan maqa­la kóptiń kókeıinde júrgen oıdy tap basyp, anyq ta qanyq aıt­qan. Atalǵan maqala búgingi kún­niń keleli problemalaryn keńinen tolǵap, tolymdy oı aıtýmen, oqyrmandy oılandyrýmen, oılantyp qana qoımaı qoǵamnyń qaterli derti – «qaryz» deıtin qamyttan ult keleshegi jas urpaqty saqtaý jaıly ordaly oı, oralymdy usynystarymen de qundy.

«Osy kúni qaryz máselesi elimizdegi kúrdeli máselelerdiń bi­rine aınaldy. Rasynda, qa­ryz­­dyń qaı túri de ońaı emes. Ult­tyq bank derekterine sáı­kes, qazaqstandyqtar ekinshi deń­geıli bankterge 6 trıllıon teńge qaryz eken. Sonda jan basyna shaqqanda ár qazaqstandyq orta eseppen 900 myń teńgeden asa (!) bereshek degen sóz. Meıli avtokólik alýǵa, meıli kásip ashýǵa bolsyn, áıteýir bank qyzmetine júginip, ósimaqymen nesıe almaǵan azamatty tabý qıyn búginde... Eń soraqysy, biz «qaryzǵa» ómir súrýge ábden boı aldyrdyq – sońǵy bir jylda halyqtyń qaryz alý qarqyny 15 paıyzǵa artqan», dep jazypty avtor.

Táýeldi bolatyny bir bólek, adam óz talap-tileginiń quly degen sóz. Iаǵnı, bir sáttik tilektiń jetegimen uzaq ýaqytqa, keıde tipti ómirlik boryshkerlik qamytyn moınyna kıgenin sezbeı qalady. Mundaı adam óz arman-maqsattary úshin emes, moınyndaǵy qaryzyn óteý úshin jantalasyp jumys isteıdi. Sonda qarjylyq-materıaldyq táýeldilik adamdy moraldyq-psıhologııalyq táýeldilikke uryndyrady.

Bizde ıpotekalyq qana emes, tu­tynýshylyq nesıeniń ózi «ke­shi­­rilmeıtinin», ákeden bala­ǵa nemese marqumnyń otba­syna qaldyrylatynyn kórip júrmiz. Sonda bizdiń búgin tuty­nýshylyq nesıe alý týra­ly sheshimimiz kúni erteń balamyzdyń ómirine tikeleı áser etýi múmkin ekenin nege oıla­maımyz?» degen sóz de kóp­ti oılandyratyn óte oryn­dy saýal! Arystanbek Muha­me­dı­ulynyń maqalasy tereń oı, tebi­rengen sezim, ózekti de ótkir máse­lelerge oraı aıtylǵan orda­ly oı, utymdy, ushqyr usynys. 

Is ashý, bıznes úshin emes, bir ret ja­ıylatyn dastarqan úshin, tipti sheteldik kólik alý, shetelge demalysqa barý úshin qaryz alý – baryp turǵan dańǵaza dańǵoılyq, maqtanshaqtyq. Maqalada bul jaıly da óte jaqsy aıtylǵan.

«Eń bastysy – qaryz táýel­di­li­gi rýhanı psı­ho­lo­gııa­lyq táýeldilikke alyp barady. Biz osyny eskerýden qalyp baramyz!

Eger bul máseleni jete oı­lanyp, jiti zerttemesek, qo­ǵam­dy ishinen iritetin áleý­met­tik dertke aınalý qaýpi óte zor», deıdi avtor. Kelispeske ádińiz joq. Avtor óz oıyn uly Abaı sózimen kómkerip, dáıek­ti derektermen kestelegen maqalanyń taǵy bir tartymdy tusy – avtor «qaryz» problemasyna oraı ulylar aıtqan oılarmen óz sóziniń ótimdiligin arttyra túsken. Bir ǵana mysal:

«Vıktor Gıýgo bul máseleni jete taldap, bylaı degen: «Qa­ryz – quldyqtyń basy, tipti quldyqtan da jaman, sebebi qaryz berýshi qulıelenýshiden de soraqy: ol sizdiń tánińizge ǵana emes, sizdiń abyroı-be­de­lińizge de ıelik etedi jáne oraıy kelgende abyroıyńyzdy aırandaı tóge salady». Ras qoı. Kóptiń kókeıinde júrgen oıdy ótimdi etip kelistirip keremet kermıyq, kórkem aıtqan maqalanyń tobyqtaı túıini.

Psıhologtar únemi qa­ryz­ǵa belshe­si­­nen batyp júre­tin adamdardy araqqa ne esirt­kige táýeldi adamdarmen teńes­ti­redi. Iаǵnı, óz qarjylyq áleýe­tin esepke almaı, nesıege ómir súretin adam óziniń shyn jaǵdaıyn kórmeıdi, qııalyndaǵy ıllıýzııa áleminde ómir súredi. Bul oraıda «nesıege táýeldilik» degen termın shyǵarsaq ta bolady. Kóbine mundaı adamdar dál qazir «qalap turǵan» zatyna qol jetkizbese, ómiri toqtap qalatyndaı ne bar qyzyǵynan aırylatyndaı kúı keshedi. Olar úshin dál qazirgi sáttegi qala­ýyn júzege asyrý ma­ńyz­dy. Al onyń saldaryn oılaýǵa qabileti jetpeıdi. Eń soraqysy, «nesıege táýeldi» adamdar ózgeler bularǵa áldene tıis sııaqty sezinedi, ıaǵnı otbasy, týystary, kórshisi, memleket... bularǵa kómek qolyn sozyp, qaryz bere tursa degen tilek. Olar qaryz alýdan qoryqpaıtyny sııaqty, ústi-ústine qaryz suraýdan uıal­maıdy. 

Biraq mundaı kúres jolyna túsý úshin adamǵa áýeli psıhologııalyq jáne rýhanı bostandyq qajet. Basqanyń qajettiligin óteý úshin kúndiz-túni jumys isteıtin, ózgege táýel­dilikten túni boıy uıyq­ta­maıtyn adamda aqyl-oı, sana bostandyǵy qaıdan bolsyn? Qarap tursaq, adam bolý – erkin bolý – baqytty bolý bir-birine tyǵyz baılanysty qubylystar eken. Endeshe, pendeshilik osaldyqtan, nesıeden, tutynýshylyq quldyqtan qutylaıyq! 

Sábıt DOSANOV,

jazýshy, Memlekettik syılyqtyń laýreaty