Tektilik fenomeni

Rýhanııat • 23 Shilde, 2019

Tektilik fenomeni

1331 ret kórsetildi

Qazaq tanymynda asa qudiretti, óte qadirli «tektilik» deıtin uǵym bar. Mysaly, ataqty jyraý Aqtamberdi: «Elden eldi aralap, Tektiden tekti saralap Synǵa tolsa sııaǵy, Álbeti shamnyń shyraǵy, Muhıttan súzip shyǵarǵan, Qymbatty gaýhar baǵasy...» dep tektiliktiń qasıeti týraly tolǵasa, Sypyra jyraý: «Baı balasy baıǵa uqsar, Baılaýly turǵan taıǵa uqsar. Bı balasy bıge uqsar, Alty qanat úıge uqsar, Han balasy hanǵa uqsar, Bıik-bıik shyńǵa uqsar. Qul balasy qulǵa uqsar, Mal taptaǵan gúlge uqsar» dep tektiliktiń ne ekenin túıindepti.

Beken QAIRATULY

Árıne, jyraýlar bilmeı aıtpaıdy. О́ıtkeni tektilik degenimiz – adam boıyndaǵy asyl qasıetter parasattylyq úlgisi retinde urpaqtan-urpaqqa úzilmeı beriletin sabaqtastyq. Eger bul dástúr úzilgen-buzylǵan jaǵdaıda sol etnos qurıdy. Mysaly, ótken ǵasyrlardaǵy otarshylyq kezeńi halqymyzdy osy tektilik qasıetinen aıyrýǵa aıryqsha kúsh saldy. Keńestik kezeńde baılardy tárkileý, oqyǵan ult zııalylarynyń kózin joıý áreketi buǵan dálel. Sonymen qatar otarlaýshylar «Halyq úshin eń keremet zań – onyń dástúri» dep ejelgi qytaı ilimgeri Konfýsıı aıtqandaı, júzdegen ǵasyr boıymyzǵa atanyń qany, ananyń sútimen daryp, súıekke bitken asyl tektilik qasıetimizden aıyrdy.

Sol jyldardyń zarly zapyrany jaıly aıtylǵan myna bir joqtaýda:

Aspannan túsken jasyn-dy,

Jasynǵa tiktim basymdy.

Teńizden marjan súzgendeı,

Terip bir aldy-aý asyldy, – depti. Rasynda, keńestik kolonızatorlar bizdi baǵa jetpes asylymyzdan aıyrdy.

Tarıhshy-etnolog ǵalym Jambyl Artyqbaevtyń sózimen aıtsaq, tektilerdi baýdaı túsirgen alapat azapty jyldardan keıin bul másele óz betimen ketti. Iаǵnı, eldi azdyratyn teksiz áreketter, órkenıet úlgisi retinde usynyldy. «Tektiden tekti týady, tektilik jolyn qýady», «Teksizdi tórge shyǵarma» deıtin qazaqtyń kóne ustanymy jaıyna qaldy.

Tarıhshy-áleýmettanýshy Jańabek Jaqsyǵalıev, tektilik fenomenin saqtaýdyń negizinde – uzaq ýaqyt súzgiden ótken asyl dástúr, tereń oı, ǵasyrlyq ómir tájirıbesi, genetıkalyq ilim sińgen danalyq kózqaras jıyntyǵy bar, bul qasıet – urpaqtan-urpaqqa qan arqyly, qatań tárbıe arqyly darıdy depti.

Sol sııaqty qazaq qoǵamynyń baıyrǵy basqarý júıesi men genologııalyq tutastyǵy jaıly kezinde zertteý jasaǵan marqum ǵalym-zańger Naǵashybaı Shaıkenov, qoǵamdy berik turaqtandyrýshy kúsh evolıýsııalyq sabaqtastyq deıdi. Iаǵnı, bul degenmiz – bılik muralaýdyń tektilik tehnologııasy.

Bul úrdisti jer betinde damytqan hám qatań ustaǵan – kóshpeliler qoǵamy. Iаkı, bizdiń ata-babalarymyz. Mysaly, bizdiń dáýirdiń 575-581 jyldary Túrki qaǵanatyn bılegen Taspar (Tobo) dúnıeden ótken tusta, ulys basqarý jarǵysy boıynsha úlken balasy Dalobıan taqqa otyrýy tıis edi. Biraq ordanyń bı-bekteri buǵan kelispeı basqa áıelinen týǵan Anlony taqqa otyrǵyzdy. Joly bola tura taqsyz qalǵan Dalobıanǵa taǵylǵan aıyp, onyń sheshesiniń teksiz jerden shyqqandyǵy. Sol sııaqty mońǵol ústirtinde uly kóshpendiler ımperııasyn qurǵan Shyńǵystyń kezinde onymen úzeńgi qaǵystyryp, tipti qajet bolsa Shalkıiz jyraý aıtqandaı, «tepsinip kelgende tebinginiń astynan ala balta sýyrysyp, teń atanyń ulyndaı» myqtylyq tanyta alatyn Jamýqa sheshen degen noıan boldy. Kóptegen tarıhshylar bul adam Temújınnen artyq bolmasa, bir mysqal kem emes edi deıdi. Biraq Jamýqa eshqashan han bolmaıdy. Sebebi Temújınniń túp atasy Bodanshardan Qabysh batyr týady. Qabyshtan – Menen, odan Qashı kúlik, odan Qaıdý, odan Baıshońqyr, odan Tumbynaı sheshen, osy Tumbynaıdan qaǵannyń uly atasy Qabyl han, Qabyldan Bartan batyr týady. Bartan batyr Esýkeı bahadúrdiń ákesi. Osy Esýkeıden – Temújın. Bizdiń aıtpaǵymyz ertede joǵarydaǵy Bodanshar qol bastap baryp, qońsy otyrǵan jadyran-jarshyt taıpasyn shaýyp, oljaǵa túsken sulý áıeldi qatyndyqqa alypty. Sóıtse bul beıbaqtyń aıaǵy aýyr eken. Odan er bala týady. Borjyǵyndar (taıpa ataýy) balanyń atyn Týǵadaı dep qoıyp, ony týǵan uldaryndaı sińirip ketedi. Joǵarydaǵy ataqty Jamýqa osy Týǵadaıdyń jetinshi urpaǵy. Qysqasy qansha batyr bolsa da jetinshi atasy jat bolǵandyqtan oǵan qaǵandyq oryn máńgilikke buıyrmady.

Sózimizdi túıindep aıtsaq, adam balasy tektiligin saqtaýdyń arqasynda óziniń ulttyq qasıetin jáne ulys birligin joǵaltpaǵan. О́ıtkeni tektilik fenomeni – ulttyń boıyndaǵy qorǵanys qabileti.

Kúnniń mańyzdy jáne ózekti jańalyqtaryn «Egemen Qazaqstan» telegram kanalynan oqyńyz