– Baýyrjan Nurbekuly, siz T.Júrgenov atyndaǵy Ult­tyq óner akademııasynyń bo­la­shaq sýretshi, músinshi jas­­tarymen tikeleı jumys is­teı­siz. О́nerge qushtarlyq qaı ke­zeńde de báseńdegen emes. О́tken ǵasyrlarda ataqty sýret­shi­ler­diń kópshiligi arnaýly bilim almaı-aq talantymen tas jaryp shyqty, búgin­de bilimsiz tanymal bolý múmkin be?

– Qazaq kórkemsýret óneri bizdiń dalamyzǵa jer aýdarylyp kelgen, qýdalanǵan, túrli sebeppen qonys tapqan túrli ult zııalylarynyń, belgili sý­retshilerdiń yqpalymen qalyp­tasyp, irgesin kótergeni belgili. Ulttyq beıneleý óneriniń ýyǵyn qadaǵan Á.Qasteevtiń ózi de osy úlken mektepten ót­ti. Keıin Reseıdegi belgili sýret óneri kýrstarynda oqyp, bili­min jetildirdi. Dúnıe baǵa­syn árqashan salystyrmaly túr­de alady. Basqany ysyryp qoıǵanda, «shyǵarmalary tu­tas baǵalandy, ulttyq sýret óneriniń atasy atandy» degen Á.Qasteevtiń ózi baǵasyn «aldy» dep te, «ala almady» dep te ekijaqty pikir aıtýǵa bolady. Onyń ataǵy shyǵyp, álem tanı bastaǵan kezde Amerıkanyń sol kezdegi eń áıgili sýretshileriniń biri, shyǵarmashylyǵynda rea­lıstik ıdeıany romantıkalyq sım­volızmmen sheber úılestire bilgen asa tanymal Rokýell Kent bizdiń Ábilhan atamyzdy kórý úshin qurlyq asyp, Qazaqstanǵa arnaıy keledi. «Amerıkadan Rokýell Kent kele jatyr» degen habar qulaǵyna tıisimen jer­gilikti bılik alashapqyn bolyp bar-joǵyn da bilmeı kelgen Qasteevti qolyna sham alyp izdeıdi. Qazaq sýretshisiniń týyndylaryn baǵalaýǵa qulyq ta­nyt­paǵan keńestiń syńarjaq bıligindegiler sonda ne kóredi? Olardyń aldynda basynda ne baspanasy, ne jeke sheberhanasy joq, kenebi men boıaýynan basqa túgi de joq jupyny Qasteev turady. Sol-aq eken, Ábilhan aǵamyz aıaqasty úıli bolady, taban astynda sheberhanasy jasaqtalady. Sóıtip ózderi baǵalamaǵanymen, ózge jurt qadirine jetken Qasteevti aldaryna salyp amerıkalyq qonaqty qarsy alady. Mine, «baǵalandy» degen Qasteevtiń ózi de baǵasyn birden ala almaǵany osyndaı qarapaıym mysaldardan baıqalyp qalady. Shyn ta­lanttyń túbi baǵalanbaı qoı­­maıtyny shyndyq, biraq Kent kelmegende, Qasteev qara­pa­ıym tirshiligin keship jú­re berer me edi, qaıter edi? Bú­gin­gi sýretshilerdiń basynda da tý­ra osy kep, «baǵalandy» deı­tinderiniń ózi baǵasyn tolyq alyp bolǵan joq, «baǵalanbady» de­gender de qara jaıaý, quralaqan qalyp jatqan joq. Biraq biz ózimizdi báribir aldyńǵy qa­tar­­ly órkenıetti eldermen salys­tyramyz. О́lshemdi de osy kózqaraspen mejeleımiz.

– Ol múmkin emes qoı. Qalaı degenmen órkenıetti elderdegi beıneleý óneri bizden birneshe ǵasyrǵa qara úzip ketken, ol mejege bizdiń ıyq teńestirýimiz múmkin emes shyǵar?

– Qulan túzdegi kókjıekke kóz salmasaq, sol jıektiń bo­ıynda ne jatqanyn bilýge um­tylmasaq, óz qazanyńda qaı­nap, toqyraýǵa tunshyǵý degen sol emes pe? Stýdentterimizben «Im­pressıonızm izderimen» atty jo­ba boıynsha qysqa merzimdi tájirıbe almasý maqsatynda Pa­rıjge barǵan saparymyzdan bir ǵana mysal aıtaıyn. Parıjge barǵandar jaqsy biledi, ýaqyty tyǵyz adamdar fransýz astanasymen tanysyp, aralap shyǵý úshin olarǵa jyldam sholý jasaıtyn avtobýstar usynylady. Sonda baıqaǵanym, ashyq aspan astyndaǵy mýzeı ispetti qala týraly estigen aqparatymyz ben tarıhı málimetter tek qana sýretshiler men músinshiler esi­mimen baılanysty eken. Renýar, Roden, Eıfel, Jan Baptıst Leper, aǵaıyndy Morıster, olar­dy sanap taýysý múmkin emes, tolyp jatyr. Ádebıette klas­sıkalyq shyǵarmalar týdyrǵan fransýzdyń aqyn-jazýshysy da, saıasatkerleri de jetkilikti, soǵan qaramastan ulttyq baı­lyǵy retinde eń aldymen olar sýretshisi men músinshisin ulyq­tap otyr. Qysqasy, Parıj týraly alǵan aqparattyń 90 paıyzyn sýretshiler men músinshiler quraıdy. Qaı elge barsam da, birinshi kezekte sýretshiler qur­mettelip jatady. Dál osy óner­di asqaqtatqan elderdiń álem al­dyndaǵy abyroı-bedeli de bıik.

– Bizde beıneleý, keskindeme, músin óneriniń damýyna den qoıyp, oǵan demeýshilik jasaıtyn kásipkerler qatary kóbeıip kele me, álde olardyń sany sol baıaǵy 5-6 myrzanyń sheńberinde qalyp qoıdy ma?

– Belgili músinshi Esken Sir­gebaev aǵamyzdyń syr ǵyp aıt­qany bar edi. «Bizdiń elde eskertkishter, músin óneri týyndylary saltanatpen ashylyp jatady. Tapsyrys berýshi ákimniń, demeýshilik jasaǵan kásipkerdiń, tas músinge qashalǵan qaıratkerdiń týys-týǵanynyń, qatysyp otyrǵan zııalylardyń aty tegis atalady. Alaıda sol týyndynyń avtorynyń aty atalmaıdy. Atalǵan kúnniń ózinde ekinshi, úshinshi kezekte asyqpaı, tipti saltanatty sharaǵa án aıtýǵa kelgen ánshiden keıin atalsaq atalamyz, áıtpese umyt qalyp ta jatamyz».

Bul ne? Bul qoǵamnyń mú­sinshige, sýretshige, jalpy beıneleý ónerine degen qalyptasqan kózqarasy. Parıjdi ádeıi my­salǵa aıtyp otyrmyn. Eýropa sýretshileriniń tarıhyna úńi­­leıikshi. Bul sýretshilerdi kimder ósirdi? Bireýine korol, bireýine Rım papasy, endi birine jergilikti baı-manaptar ár kezeń­de qoldaý kórsetip otyrǵan. So­lar tapsyrys berý arqyly ulttyń ónerin ósirdi.

Qazaqstanda óner joq dep aıta almaımyz. Elimizde gra­fıka óneriniń mektebin qalyp­tastyrǵan ǵajaıyp sýretshi Aǵymsaly Dúzelhanov ilge­ri­rekte qaterli dertke shaldyǵyp, aýyr naýqastandy. Otaǵa qarjy kerek bolyp jáne ol óte qymbat bolǵandyqtan, turyp jatqan páterin satýǵa májbúr boldy. Mine, osyndaı qıyn shaqta Shy­ǵys Qazaqstan oblysynyń ákimi Danıal Ahmetov áriptesimizdiń hal-ahýalyn surap, birneshe ju­mysyn satyp alyp, qolushyn sozdy. Bul – úlken óner­di ósi­retin qadam. Beıneleý óne­rimen aınalysatyndarǵa tapsyrys berip, iri kásip ıeleri tarapy­nan qoldaý jasalmasa, bul ónerdiń alǵa basýy qıyn. Jas sý­retshi Talǵat Tileýjanovtyń shy­ǵarmashylyǵy da ónerdi qol­­daıtyn kásipkerlerdiń ar­qa­synda bıiktep keledi. О́ner­li azamattardyń talan­tyn ba­ǵa­­laıtyndardyń qa­tarynda Edýard Kazarıan men Asqar Es­dáýletovke qoldaý kór­se­tip kele jatqan Nurlan Sma­ǵu­lovtyń mesenattyǵyn ataý­ǵa bolady. Asa talantty Anar Ábjanova da memlekettiń óz qoldaýymen Lývrǵa baryp, je­ke kórmesin ótkizip qaıtty. Jeke­­legen sýretshilerdiń ba­ǵy ja­nyp, ónerin kórsetýge múm­kin­dik tapqanymen, jalpylama salys­tyrǵanda, beıneleý óneri al­dyńǵy shepte emes, shetteý tur­ǵany ótirik emes. Aragidik qoldaý men baǵalaý joq emes – bar, biraq beıneleý óneriniń bıikteı túsýi úshin birtutas mem­­lekettik saıasattyń bolǵany du­rys.

– El arasynda «sýretshi ıakı óte baı adam, ıakı óte kedeı» degen pikir qalyptasqan. Sýretshilerdiń ómirge beıim­diregi jumysyn baǵalap sata alady, al talanttar kóp jaǵ­daıǵa tirshilik-turmysqa ıkem­sizdeý keletindikten, barlyǵy birdeı mundaı múmkindikke ıe emes. Sýret ónerindegi jaǵdaı shynymen osylaı ma?

– Iаkı jalbyrap ósip ketken shashy eki ıyǵyn jaýyp, aptalap, aılap ustara kórmeıtin saqal-murty qaýǵadaı bolyp ósip, ishimdikke salynǵan sýretshi elesteıdi deńiz. Bul – stereotıp. Van Gogtiń Teo degen aǵasy bolmasa, uly sýretshiniń týyndylary adamzattyń ıgiligine qyzmet et­ken qundy mura bolyp qalar ma edi, qalmas pa edi? Eger álem Van Gogti uly qylqalam ıesi dep tanysa, ol osy baýyrynyń ar­qasy. Van Gogtiń kúnkórisine qajetti búkil muqtajdyǵyn: ishetin tamaǵynan bastap boıaý, qalamyna deıin baýyry taýyp berip otyrǵan. Al búginde Fransııaǵa tabany tıgen týrıstiń kópshiligi sonaý bir qıyr shettegi tóbeniń basynda jerlengen áıgili Van Gogtiń zıratyna baryp gúl shoǵyn qoıyp, taǵzym etýdi ózine paryz sanaıdy. Biraq sýretshi bitkenniń bárinde mundaı baýyr qaıdan bolsyn? Bizdiń áriptesterimizdiń arasynda da boıaýdyń túsi men kúshin bolmys-bitimimen sezine alatyn, álemdi kórýi, tanýy ózgeshe, talantty bolyp týa tura, kúndelikti kúıbeń tirshiliktiń qamytyn ilip, tipti taǵdyr taýqymetin kótere almaı joq bolyp ketkenderi bar. Qoldaýshysyn taba almaı, baǵasyn ala almaı qurdymǵa ketken taǵdyrlardy kórgende ishiń ashıdy. Biz, áriptesteri, talantyn baǵalaı alǵanymyzben, oǵan páter alyp bere alamyz ba? Qoǵam baǵalaýy kerek. Sebebi sýretshi keń buqaraǵa tanylmasa, baǵasyn ala almaıdy.

– Joǵary oqý ornyna de­ıingi beıneleý pániniń oqy­ty­lýyna kóńilińiz tola ma? Búgingi talapkerlerdiń qııalyn ushtap, qanattandyrýdaǵy mek­teptiń róli qandaı?

– Mektep oqýshysy kezimde ádebıet pánin keremet súıip oqy­dym. Sebebi ádebıet oqýlyǵyn ashyp qarasań, bir betinde Q.Tel­janovtyń, bir betinde M.Ken­baevtyń, K.Shaıahmetovtiń, bas­qa da belgili sýretshilerdiń ká­si­bı jazylǵan kartınalary oqý­shyǵa arnalǵan aqyn-jazý­shy­lardyń shyǵarmasynyń maz­mu­­nyn ashyp, baǵdarlamaǵa la­ıyqtalyp ár berip turatyn. Sý­ret ónerin baǵalaý, sýretshini qurmetteý mektepten bastalatyn. Sýretshiler «álippeni», beıneleý óneri, dúnıetaný, ta­ǵy da basqa oqýlyqtardy be­zen­­dirýge belsendi qatysyp oty­­­ratyn. Bul úrdis, bálkim, bú­­­ginde saqtalyp otyrǵan bolar, biraq sýretshilerdiń úzdik shy­­ǵarmalaryn nasıhattaýdyń bir kózi retinde aıasyn tarylt­pa­ǵany durys. Keıingi jyldary mektepterdegi sýret sabaǵy birese qysqartylady, birde bar bolady, birde joq bolady. Al sýret pánin mektep oqýshylaryna oqytýdyń jańa baǵdarlamasy túzilip, sonyń negizinde jas býyndy sýretshilerdiń shyǵar­mashylyǵymen úzdiksiz tanys­tyryp otyrsa, qoǵamnyń oıly azamattarynyń qatary ósip, sýret ónerine kózqarasynyń túzelýine septigi tıer edi.

Negizgi qyzmetim T.Júrgenov atyndaǵy Ulttyq óner aka­demııasyndaǵy keskindeme, músin jáne dızaın fakýltetiniń dekany bolǵandyqtan, jyl sa­­ıyn mektep bitirýshi talapker­lermen jolyǵyp jatamyz. Olardy sheberhana jumystarymen tanys­tyramyz. Birde Q.Teljanovtyń tusyna kelip: «myna shyǵarmanyń avtoryn tanısyńdar ma?» dep suraǵanymda, japatarmaǵaı «men tanımyn, men bilemin» de­­gen balany kóre alǵam joq. Ishinen bir qyz bala ǵana tanyp, belgili sýretshiniń esimin ataǵan kezde, eljiregenim sondaı, jylap jiberýge shaq qaldym. Sóz joq, bul balalardyń bári de talantty, úzdikterdiń úzdigi, bi­raq ótkenmen tanystyǵy az. «Bo­lashaqta sýretshi bolamyn» dep kelip turǵan balalardyń túri osyndaı, al jalpy qoǵamdaǵy jas­tardyń beıneleý ónerimen tanystyǵy qalaı? Mine, bul su­raq.

– Art-dıler nemese sýretshi prodıýseri degen kásiptiń ıeleri osy ýaqytqa deıin óz shoǵyryn qalyptastyra aldy ma?

– Meıli art-dıler delik, meıli prodıýser delik, olardy qalaı atasaq ta, ónerdiń qoldaýshysy bolamyn degender birden paıda tapqysy keledi. Al paıda tabatyn birden-bir óner salasy, bul – estrada. Teledıdardy qosyp, gazetti ashyp qalsańyz «bálenniń juldyzyn jaqqan men» degen suhbattardan kóz súrinedi. Al beıneleý ónerinde birden baǵasyn alý, sodan keıin paıdasyn kórý óte qıyn. Ol ýaqytty talap etedi. Keıde óz talantyn baǵalaı bilmeıtin áriptesterime: «Sen – kúnáharsyń. Osynsha qabiletke ıe bolyp, telegeı-teńiz ónerińdi ári qaraı tereńdete almaǵan sen – kúnáharsyń. Shyǵar­ma­shylyǵyńdy óristetpeı, kún­kó­ris úshin basqa tabys kózin kúıttep kettiń» dep qatty aıtýǵa májbúr bolamyn. О́zimshe shamyna tıip, namysyn qaırap, kómekteskim kelgen túrim. Úmit kútken azamat óship ketpeı, eń bolmasa art-dılermen jumys istep, ónerin jalǵastyrsa, el tanyp, baǵalansa eken deımin. Brıýsselde turyp galereıa us­ta­ǵan tanysym: «sýretshiniń as­pandaǵan nasıhaty bolsa, kez kelgen jumysyn baǵalatýǵa bolady», deıdi. Biz kóp jaǵdaıda ózimizdiń enjarlyǵymyzdy, minezimizdiń bostyǵyn áleýmettik daǵdaryspen aqtap, ózimizdi ju­batýǵa tyrysamyz, biraq óner­diń damýy daǵdarysqa qarap tur­maıdy. О́nerdi týdyratyn talanttar tolassyz kele beredi. Tek olardyń nasıhatyn júrgizip, jarnamasyn jasap, memlekettik taraptan qoldaý kerek.

– Áńgimeńizge rahmet.

Áńgimelesken
Aıgúl AHANBAIQYZY,
«Egemen Qazaqstan»