Qaıran aýa, qymbattap barasyń ba?

Rýhanııat • 13 Tamyz, 2020

Qaıran aýa, qymbattap barasyń ba?

«Orman degenimiz – dalanyń ókpesi ǵoı» dep edi qazaq jýrnalıstıkasynyń marshaly Sherhan Murtaza. Qandaı dál aıtylǵan sóz. Adamdar nege taý men ormanǵa, teńiz ben ózen-kólderdiń jaǵasyna qaraı umtylady. Tabıǵat aıasy ekendigi óz aldyna, sonymen qatar onda aýa qunary bólek bolady.

Suńǵat ÁLIPBAI

Elimizdiń shyǵysyndaǵy Rıdderde bolǵan edim. Qalanyń ózinde emes, onyń shetindegi shaǵyn aýylda turatyn týysqannyń úıinde. Aýa rahatyn osy jerde sezindim. Búkil dúnıe jupar shashyp turǵandaı. Tósekke basyń tıse, tastaı qatyp uıyqtaısyń. Sebebi aýyldyń, mańaıyndaǵy bıik taýlar tunǵan aǵash. Aýyl ishinde ósken terekterdiń tóbesine shalqaıyp turyp qarasań, basyń aınalady. Sebebi óte bıik.

Taıaq shanshysań, orman ósip shyǵatyn osynaý ólkede tabıǵattyń bar qunaryn boıyna sińirip erkin ósken jańaǵy qaraǵaı, shyrsha, samyrsyn, terekterdiń adam densaýlyǵy úshin asa qajetti ottegini sát saıyn óndirip turatyn mol qor ekendigi, mundaı jerde jel ornyna jupar esetindigi túsinikti bolar.

Dúnıeniń shyndyǵy salystyrmaly túrde aıqyndalady ǵoı qashanda. Elordaǵa qaıtyp kelgenimde munda aýanyń tapshy ekendigin sezindim. Bálkim, qysymy men quramy birdeı shyǵar. Biraq burqyraǵan kók ıisin sezbeısiń, kókirek kerip juta da almaısyń. Nelikten?

Árıne biz astananyń aýasy ormandy alqaptar aýasyna qaraǵanda qurǵaq keletinin bilemiz, sondyqtan jeńil jutylady da, adamdar ózderiniń tynys alǵan-almaǵanyna kóp mán bere bermeıdi. Ekinshiden, qaptaǵan kólikter taratyp jatatyn kómirqyshqyl gazynyń da áseri mol. Qartaıǵan adamdarda osydan uıqysyzdyq paıda bolýy múmkin. «Aýadaǵy otteginiń mólsheri tehnogendik faktorlar áserinen azaıyp otyrady, ol mehanıkalyq jáne hımııalyq jolmen júredi. Mehanıkalyq áserler – gaz, shań kúıindegi hımııalyq zattar. Hımııalyq óndiris shoǵyrlanǵan aımaqtarda ekologııalyq máseleler ýshyǵyp otyr, al úlken qalalarda bul másele avtokólikter áserinen shıelenisýde» dep jazylypty bul jaıynda Ýıkıpedııada.

Osy rette elordanyń ishine adamdar demalatyn baqtardyń jıi salynýy, aınalasy ondaǵan myń gektarlardy quraıtyn jasandy orman alqaptarymen qorshalýy óte durys bolyp otyr. Bular tehnogendik faktorlar esebinen týyndaıtyn túrli gazdy, sonyń ishinde kómirqyshqyl gazyn boıyna sińirip, ornyna ottegini bólip shyǵarady.

Bul dúnıede osy ýaqytqa deıin adam balasynyń eń jıi qoldanatyn basty eki muqtajy aýa men sý tegin edi. Sýdyń qazir saýdaǵa shyqqanyn kórip otyrmyz. Endi qalǵany – aýa. Adam ony sát saıyn, sekýnd saıyn paıdalanady. Sondyqtan aýany satý múmkin emesteı. Biraq bul tujyrymǵa da eptep janama joldar arqyly ózgerister ene bastaǵan sekildi. Ony qaladaǵy saıabaqtar, ózen jaǵalaýlaryna jaqyn salynǵan úılerdiń basqalarǵa qaraǵanda qymbatyraq turatyndyǵyna qarap ańǵarýǵa bolady. Endi osy úderis odan ári tereńdeı beretin sekildi. Máselen, qazir ósip turǵan ádemi aǵashtardyń baǵasy jıhaz baǵasynan arzan emes. Tipti qazir ony búldirmeı qazyp alyp, úıińizge ákelip ornatyp beretin tehnıkalar shyǵarylyp, qyzmetter jumys isteýde.

Ekinshiden, jurttyń bárin shýlatyp, dúnıege úlken ózgerisin ákelgen koronavırýsyńyz bul máselege de áserin tıgizgeni anyq seziledi. Indet ár nárseni óz ornyna qoıýda. Máselen buryn adamdar jańaǵy aǵashtardy birinshi kezekte kórnekilik úshin ornatatyn. Endi onyń qajettiligi alǵa shyǵa bastaǵan sekildi. Sebebi koronavırýstyń ózi adamdy tynys alatyn múshesi ókpeden kelip shyrmaýda. Osyǵan baılanysty adamzat úshin endigi jerde demalatyn sapaly aýanyń mańyzy áldeqaıda arta tústi. Aýrýhanalarda naýqastarǵa ókpeni jasandy jeldetetin apparattar jetispeı jatyr. Estýimizshe, qazir mundaı apparattar men ottegi ballondarynyń baǵasy da burynǵyǵa qaraǵanda qymbattap ketken.

«Bir jamandyqtyń bir jaqsylyǵy bolady» degendeı, osy koronavırýs arqyly adamdar ómirdiń qadirin, aýanyń mańyzyn uqqany seziledi. Qazir Nur-Sultandaǵy botanıkalyq baqta tańǵy saǵat bes jarym-altylar kezinen bastap júgirýge shyqqan adamdardyń mol qarasyn kóremiz. Munyń ózi saıabaqtar qasyndaǵy úılerdiń taǵy da qymbattaı túsetindigin bildiretindeı.

Kúnniń mańyzdy jáne ózekti jańalyqtaryn «Egemen Qazaqstan» telegram kanalynan oqyńyz