Roza Aıtmatova: Aǵam aqyrǵy ret Almatydan habarlasty

– Qazaqstanǵa qosh keldi­ńiz, Roza Tórequlqyzy! Shyńǵys aǵa­myz­dyń erte kezde Jam­byl­da oqy­ǵanynan habardarmyz. Biraq bul jaıly de­rekter kóp ushyrasa bermeıdi.

–1956 jyly Shyńǵys Tóre­qululy Máskeýdegi joǵary ádebı kýrsqa qabyldanýǵa ótinish hat jazady. Hatta ózi jaıly myna­daı joldar bar: «Men Ekinshi dúnıe­júzilik soǵys bastalǵan shaqta altyn­shy synypty bitirdim. Al so­ǵys ýaqytyn­da oqýdy doǵaryp, kolhozda ju­mys istedim. Traktor­shy­nyń kómek­shisi, kombaın­shy sekildi ártúrli ju­mys at­qar­­­­dym. Maıdan aıaqtal­ǵan soń oqýym­dy jalǵastyryp, 8-sy­nyp­­­qa qabyldandym. 8-synyp­ty bitirgen soń, Jambyl qala­syn­daǵy tehnıkýmǵa oqýǵa tústim». Jam­byl – qazirgi Taraz. Osy qalada zootehnıkalyq-mal dárigerlik tehnıkým bolatyn. Onda Ortalyq Azııa, Reseı, Kavkazdyń oqý meke­me­lerinen kelgen mamandar sabaq beretin. Osyǵan oraı baýyryma qatysty tehnıkýmda bolǵan bir qyzyq jaıt esime túsip otyr. Oqý ornynda bir professor esektaný deıtin taqyrypta dáris ótipti. Ol esektiń qandaı janýar ekenin, ony qalaı baǵyp-kútý kerektigi jaıly baıandaıdy. Alaıda tehnıkýmda tájirıbe kórsetetin dárishana­lar joq eken. Sondyqtan professor stýdentterge bazarǵa barýdy tapsyrady. Jambylda sol kezde Uly Jibek jolynan qalǵan úlken bazar bolǵan. Aınaladaǵy halyq munda saýda jasaýǵa, tipti alys túkpirlerden de aǵylyp keletin. Soǵystan sońǵy kezeńde bári atpen, esekpen, ógizge arba jegip júretin. Bir jerge toqtaıdy da, kóligin baılap, bazarǵa enip kete beredi. Mine, stýdentter áldebir esek baılaýly turǵan jerge keledi. Professor: «Stýdent Aıtmatov, mine, esek, qane jaqyn turyńyz, onyń qandaı paıdasy bar, aıta berińiz», deıdi. Shyńǵys ustazyna jaýap berip turǵanda, esektiń ıesi kelip qalady. Al ıesi Shekerden, bizdiń aıyldan bolyp shyǵady. Álgi kisi jaqyndap: «Shyńǵys, sen munda ne istep júrsiń?» deıdi, ol: «Men tájirıbeden ótip jatyrmyn. Osynda oqýdamyn ǵoı» deıdi. Bizdiń Qaraǵyz degen apamyz boldy, sol kisi týystarynyń arasynda Shyńǵysty aıtyp syrtynan maqtanyp júretin bolsa kerek. Ol ýaqytta oqý oqıtyndar saýsaqpen sanarlyq edi. Al ápkemiz «jıenim Jam­bylda oqıdy, bolashaqta úlken bilimdi adam bolady» dep maq­tanady eken. Sóıtip júrgende jańaǵy kisi aýylǵa kelip: «Qaraǵyz bosqa daýryǵady, jıeni esektiń oqýynda eken» dep, joǵarydaǵy kúlkilileý oqıǵany jurtqa jaıa­dy. Qaraǵyz apa buǵan qatty renjip, Shyńǵys demalysqa kelgende onymen sóılespeı qoıady. Shyńǵys bolsa, «Sizge ne boldy?» dep su­raı­dy. Sonda Qaraǵyz apa: «Nege esektiń oqýyn oqý úshin shekara asyp áýrelenip júrsiń, ózimizdiń aýylymyzda da bar emes pe?» dep renjip.

Shyńǵys osyny aıtyp kúlgen edi. Men apama eshnárse túsindire almadym deıdi. Mine, 8-synypty bitirgennen keıin oqýǵa tapsyrdy dedim ǵoı. Ol kezde, shynynda, oqyǵysy keletinder az bolatyn. Shyńǵys tehnıkýmda birden ekinshi kýrsqa túsip, úzdik bitirip shyqty. Oǵan anatomııany, bıologııany jaqsy biledi ekensiz, ekinshi kýrs­ta oqýǵa tolyq múmkindigińiz bar degen eken. Jambylda 1946-1948 jyldar aralyǵynda oqydy.

– Jazýshy ómirine «halyq jaýynyń uly» degen aıyp qa­laı áser etti?

– Bizdiń otbasymyzdyń taǵdy­rynda ákemizdiń qasireti basty ról oınady. «Halyq jaýynyń otbasy» ataný bárimizge sor bop jabysty. 1937 jyly ákemiz qamaýǵa alynǵan soń, KSRO-nyń Ishki ister komıssary Ejovtyń úkimi shyqty, onda «halyq jaýynyń otbasy» keńes bıligi úshin qaýipti, sondyqtan halyq jaýynyń áıelderin 8-10 jylǵa alys lagerlerge, al bala­laryn kolonııaǵa jiberý kerek» degen joldar bar. Biz ol kezde Máskeýde turatynbyz (meniń týǵa­nyma 5 aı ǵana bolatyn). Áke­miz álgi qujattyń quqaıynan qor­qyp, bizdi Qyrǵyzstanǵa, astanadan alys, óz aıyly Shekerge at­tandyrýǵa májbúr boldy. Sheker – Qazaqstanmen shekaralas Talas jerinde ornalasqan. Anamyz ony jalǵyz qaldyrǵysy kelmedi. Áke­miz otbasyn attandyryp jatyp jan jary Naǵımaǵa: «Eń bastysy, balalardy qutqarý kerek. Negizgi isimiz – olardy aman alyp qalý. Áıtpese, balalar úıine nemese kolo­nııalarǵa jiberedi, bir-birin tany­maı ósetin bolady», deıdi.

Anamyz sondyqtan tórt balasyn alyp Máskeýden Shekerge keldi. Maımaq beketinen (Maımaqtan Shekerge deıin jıyrma kılometr) týystarymyz arbamen kelip, bizdi aıylǵa jetkizdi. Ákemiz bolsa NKVD mekenjaıymyzdy bilip qoıar dep qorqyp, tipti telegramma da joldaı almady. Sondyqtan ana­myz Shekerden kóship, bizdiń fa­mı­lııamyz kópke beımálimdeý bir aýyl­da ómir súrýge sheshim qa­byl­dady. Ákemiz Qyrǵyz ASSR-i jetek­­shileriniń biri bolǵandyqtan, fa­mı­lııamyz jalpaq jurtqa málim edi.

– Shyńǵys Tórequluly­nyń balalyq shaǵynan bir úzik ­syr aıtsańyz.

– Qazirgi Bishkektegi Kıevskaıa men Razzakova kósheleriniń qıy­lysynda onyń músini qoıyldy. Mine, osy arada erterekte bala­baqsha bar-tuǵyn. Eskertkish shamamen sol balabaqshanyń aýlasynda tur. Muny maǵan anam kórset­ken bolatyn, ol tusta balabaqsha ju­mys jasap turǵan. Al qazir bul mań­da úlken úıler qaptap ketti. 1934 jyly (bul qyrǵyzdar men qazaqtardyń otyryqshy ómirge beıim­delip jatqan kezeńi edi) bol­sa kerek. Sol ýaqytta bizde «Le­nınshil jas» atty jastar gazeti shy­ǵa bastady, ol jerde Raıhan Shýkýr­bekov (keıinnen ol keńinen tany­mal aqyn-satırıkke aınal­dy) degen jýrnalıst qyzmet jasaıdy. Redaksııadan oǵan balalardyń mektepke daıarlyǵy týraly maqala ázirleý jóninde tapsyrma beriledi. Jýrnalıst jańaǵy balabaqshaǵa kelip, eresekter tobyndaǵy balalarmen kezdesedi. Aınala qorshaı otyrǵyzyp, olardy áńgimege tartady. «Balabaqshada ózderińdi qalaı sezinesińder, úılerińde qandaı is­pen shuǵyldanasyńdar? Týysta­ryń senderge ertegi oqyp bere me?» Osy sekildi suraqtar qoıady. Mine, sonda top balanyń ishinen bireýi qysylyp-qymtyrylmaı, emin-erkin suraqtarǵa jaýap beredi. Raıhan Shýkýrbekov álgi balany ǵana qaldyryp, qalǵandaryn tobyna qaıtarady. Al bul bala Shyńǵys Aıtmatov edi. Ol: «Meniń úıimde ózimniń arnaıy buryshym bar, ol buryshty jasaýǵa maǵan papam kómektesti. Ol jerde meniń oıynshyqtarym, ertegi kitaptarym, albom, túrli-tústi qalamdarym bar. Men qazirdiń ózinde áripterdi bilemin, oqı alamyn, sonymen birge jazýdy úırenip júrmin», deıdi.

– Al eń súıikti oıynshyǵyń qandaı? degende, ol: «Mashına» deıdi. Ol kezde qazirgideı kóp oıynshyq bolǵan joq, mashına jańa oıynshyǵy bolǵan shyǵar.

– О́skende kim bolasyń? degende, – Shopyr bolamyn, – deıdi. Biraq ol ózderińiz biletindeı, shopyr bolǵan joq.

Birde onymen Bishkekten Ystyq­kólge bardym. Ol kólikke otyrdy da, birden uıyqtap ketti. Kólik toqtaǵan kezde: «Oh, kólikke otyrmaı jatyp birden uıqyǵa ketemin de ártúrli túster kóremin, qajydym osydan», dedi. Menińshe, ol kóp oılanatyn, oısha elestetip beınelerdi somdaıtyn, osynyń bári onyń túsi bolyp kórinis tabatyn, únemi tús kórip júrýshi edi.

– Jazýshy ózine aıtylǵan syndy qalaı qabyldaıtyn?

– Alǵashynda ony Toqombaev, Baıtemırov, Ýmetalıev syndy aǵa býyn jazýshylar onsha qa­byldaǵan joq. О́ıtkeni olar sekildi emes, basqasha jazdy. Shyǵarmalary keńestik ıdeologııamen sáıkespeıdi dep jáne kiná taqty. Oǵan, árıne, aýyr tıdi. Ár sóılemine shúıligip, jınalysqa da saldy «qyraǵy» áriptesteri. Alaıda Kenesh Asanalıev, Kam­baraly Bobolov, Sabırjan Jı­gıtov syndy jas synshylar oǵan kerisinshe qoldaý bildirdi. Úlkender jaǵy sypyra synap jatty. Odaqtyq «Novyı mır» jýrnalyna «Jámıla» jarııalanyp, fransýz jazýshysy Lýı Aragonnyń nazaryn aýdarar tusta, basylymnyń redaktory Aleksandr Tvardovskıı bolatyn. Povest jaryq kórgen soń synı pikirler sap tyıyldy, óıtkeni olar Máskeýge qarsy shyǵa almaıtyn edi. Tvardovskıı: «Aldymen biz orys tilinde Máskeýde jarııa­laımyz, sosyn Qyrǵyzstanda qyr­ǵyz tilinde jarııalana bersin. Sonda olar seni synaı almaıdy», degen keńes aıtypty. 1963 jyly «Taý men dala hıkaıalary» úshin ol Lenındik syılyqqa ıe boldy. Barlyq uly jazýshy sekildi ony da oryndy-orynsyz árdaıym synap otyrdy. Biraq keıinnen ol synap-mineýshilerdi nazarǵa almady. Olarǵa kóńil aýdarmaıtyn, jaýap berýdi qajet etpeıtin rýhanı bıikke shyqty. Men keıde: – Keshe gazetke bylaı dep jazypty, – dep ashynǵanymda, salqyn ǵana: – jaraıdy, jaza bersin, – deıtin.

– Qazaq jazýshylarynan kim­derdi jaqyn tutty?

– Jastaý kezinde Ábdi­jámil Nur­peıisov, Qaltaı Muhamed­ja­nov syndy jazýshylarmen dostyq qatynasta boldy. Bir qyzyǵy, ol qandaı da bir dúnıe jazǵan kezde qazaqtar qyrǵyzdardan buryn shyǵarma boıynsha spetakl qo­ıyp júrdi. Almatyǵa «Ana – Jer-Ananyń» premerasyna kelgenimiz esimde. Sol shaqta ártúrli jazýshylarmen aralas-quralasyp turdy. Shyńǵys Tórequluly men Qaltaı Muhamedjanov bir­lesip «Kóktóbedegi kezdesýdi» jaz­dy. Sońǵy jyldary Muhtar Sha­hanovpen jaqyn dostyq qarym-qatynasta boldy. Shahanov Qazaq­stannyń Qyrǵyzstandaǵy elshisi bolǵanda, otbasymyzben aralasyp turdyq. Olar birigip «Quz basyndaǵy ańshynyń zaryn» jazdy. Árıne, eń úlken qoldaýdy áýelgide uly Muhtar Áýezovten kórgeni aıtpasaq ta belgili.

– Aǵańyzben sońǵy kezde­sýi­ńiz esińizde me?

– Sońǵy jyldarda ol shetelde, Belgııada turdy. Biraq elge jıi kelip turatyn. Birde Bishkekke kelip, biz sonda kezdestik. Sosyn Almatyǵa ketip, sol jaqtan maǵan habarlasty. Máskeýge ketetinin, odan ári Qazanǵa baratynyn aıtty. Men onyń ótinishi boıynsha Bishkektegi mektep oqýshylarymen kezdesýge tıis boldym. Mektep dırektoryna oqýshylarmen kezdesýge keletini jaıly ýáde beripti. Kóp oqý oryndary onymen kezdesýdi qalaıtyn. Bul mektep te solardyń biri eken. Maǵan kezdesýge kele almaıtynyn aıtty. «Sen kezdesýge bar, olardyń suraqtaryna ja­ýap beretinińe senemin», dedi. Men kelisim berdim. О́zi Máskeýge attanyp ketti. Al Máskeýde ózin jaısyz sezine bastapty. Qyrǵyzstannyń Reseıdegi elshiligindegi qyzmetker maǵan «ol ózin nashar sezinip, dári ákelip berýimdi surady. Men áke­lip berip, osynda qalyp emdelýdi usyndym. Mundaı aýyr jaǵdaı­men Qazanǵa barýǵa bolmaıtynyn aıttym. Al Shyńǵys Tórequluly «Qazanda kıno túsiretin top ke­lýimdi qalaıdy, sondyqtan sapar­dan bas tarta almaımyn. Myna dárini ishemin de bara­myn» dedi», – dep bolǵan jaıtty elshi aıtyp berdi. Sonymen ol dárini iship, Máskeýden Qazanǵa baratyn ushaqqa otyrady. Kenet jaǵdaıy nasharlaı bastaıdy. Tatarstan prezıdenti Mıntemır Shaımıev­tiń ózi kelip, Germanııaǵa attandy­rý­ǵa sheshim qabyldaıdy, óıtkeni qalamger aqyl-esin joǵaltyp alǵan edi. Germanııada jaqsy mamandar qarady. Sońǵy ret telefon arqyly sóılestik. Ol Almatydan qońyraý shalǵan bolatyn.

– Jámılanyń prototıpi bar ma?

– Bizdiń aýylda kóptegen áıel­ «Jámıla menmin» dep jatady. Biraq olardyń qaısysy shyn Jámıla ekenin men bilmeımin. Aýylda ol kezde taǵdyry Jámılaǵa uqsas áıelder jeterlik edi ǵoı. Múmkin solardyń birin keıipker etip alǵan shyǵar.

– «Qus joly» povesindegi keıipkerler sizge tanys pa?

– Tolǵanaı, shynynda, ómirde boldy, Jeıde degen aýylda turdy. Onyń Sýbanbek degen uly bolatyn. Soǵan soǵysqa shaqyrtý keledi. Sýbanbek maıdannan oralyp kelgenshe óz ornyna kolhoz basyna bilimdi jáne uqypty adamdy qoıǵysy keledi. Oǵan bireýler esepshi retinde adal, jaqsy adam dep meniń sheshemdi, Naǵıma Aıt­matovany jumysqa alýdy usy­nady. Sonymen biz Jeıde aýylyna baryp, Tolǵanaıdyń úıinde turdyq. Tolǵanaı apanyń Ásel atty kelini bolatyn.

– Anańyz qandaı adam edi?

– Soǵystan keıingi aýyr kezeń­di bastan ótkerdik, anamyz Naǵıma bizdiń otbasymyzǵa taǵylǵan aıyptan soń adam ómirindegi bilimniń qandaı mańyzdy ról oınaıtynyn jaqsy túsindi. О́te bilimdi, med­resede musylmansha hat tany­ǵan dinshil adam edi. Sol kezeńdegi aqyl-bilimi ozyq jandardyń sapyn­da boldy. Ol bizdiń joǵary bilim alýymyz úshin qolynan kelgenniń bárin jasady. Shyńǵys álemge áıgili jazýshyǵa aınaldy. Odan keıingi uly Ilgız geolog-ǵalym. Lıýsııa bolsa energetık edi, biraq densaýlyǵyna baılanysty eńbekke uzaq aralasa almady. Al ózim ómir boıy fızıkadan sabaq berdim. Anamyz adamgershiligi mol, óz boıynda bardyń bárin balalaryna arnap, olar úshin úlken jaqsylyqty jasaı bildi. Ol óte ónegeli, parasatty jan edi.

– Qazir qandaı ispen shuǵyl­danyp júrsiz?

– Bizde 8 qarasha – tarıhty, ata-babalalardy eske alý kúni dep atalady. Osy kúni biz «Ata-beıitke» baramyz. «Atabeıit» degen batyr babalarymyz qýǵyn-súrginge ushyrap, qaza bolǵan jer. О́tken joly sonda baryp konferensııa ótkizip, esil erlerdi eske aldyq. Jaqynda Asan Ahmatov ekeýmiz «Atabeıit» atty kitap jazdyq. Sol jerde «Atabeıitte» kómilgen atalar jóninde kóp derek bar. Osy kitapty shy­ǵaryp, qazir tusaýkeserin ótkizip júrmiz. Babalarymyzdy 1937-1938 jyldary qamap, atý jazasyna ke­sip, eshkimge bildirmeı súıekterin shuńqyrǵa tastap, jasyryp qoı­ǵan. Bul týraly eshkim bilgen emes. 1953 jyldan keıin qazba jumys­ta­ry nátıjesinde «Atabeıit­ten» atalarymyzdyń qujattary tabyldy. Sonyń arqasynda ol jerge kimder kómilgeni anyqtaldy. Bul – qasıetti jer. Kóp jyl atamyzdy izdep júrip tappaı, aqyry tapqan kezde osy memorıaldyq mýzeıdi Shyńǵys Tórequluly «Atabeıit» dep ataǵan bolatyn. Shyń­ǵystyń súıegi de «Atabeıitke» qoıyldy.

Men shyńǵystanýshy emes, tóre­qultanýshymyn degendi jıi aıtyp júremin. Ákem Tórequl Qyr­ǵyzstannyń kórnekti memleket qaı­ratkeri boldy. Respýblıkada basshylyq qyzmetterde istedi. Qyr­ǵyz ASSR-i jańa qurylǵan ýaqyt. Ekonomıkasy, basqasy áli jóndi qalypqa kelmegen, biraq osyǵan qaramastan Máskeýden birinshi besjyldyq jospar jasap, sol boıynsha kól-kósir jumystardy atqarýǵa kúsh salǵan. Respýblıkada áli eshqandaı tehnıka joq, qural-jabdyq joq kezde eńbek etken. Keıin ákemiz qamaýǵa alynǵanda tergeýshiler «Mınıstr bolyp tur­ǵanda ne istediń?» deıdi. Sonda Tórequl: «Dáıim jolda júrdim, res­pýblıkanyń barlyq jerin zert­tedim. Taý-kendi, aqqan sýlardy zertt­edim, gıdroenergetıkaǵa qol­daný úshin tasyp aqqan sýlar­dyń energııasyn zerttep, gıdro­elektrstansııa saldyrdym», depti. Temir jol saldyryp, sonymen birge alǵashqylardyń biri bolyp qant zaýytynyń boı kóterýine mu­ryndyq bolady. Bizdiń bir oblysta qyzylsha jaqsy ósedi, sol úshin Máskeýge hat jazyp, qyzylsha biz­de jaqsy ósedi, qant zaýytyn ashýymyz kerek deıdi. Qyzylshany qant zaýytyna jetkizý úshin temir jol salýymyz kerek dep máseleler qoıady. Kitapqa osy jó­nindegi barlyq qujatty kir­gizip, úsh jylda atqarǵan isin kór­settik. Birinshi besjyldyqta taban­dy sharalar atqarylǵan soń eli­miz Qyrǵyz Respýblıkasy atanady. Mine, otyzynshy jyl­dardaǵy ákemizdiń úzeńgilesteri Abdrahmanov, Rýstamov jáne bas­qalar ekonomıkany kóterip, den­saýlyq saqtaý salasyn damytyp, bıik deńgeıge shyǵarysqan kisil­er. Mańyzdy derekterdiń bári «Atabeıit» kitabynda kórsetil­gen. Qazirgi ýaqytta zeınette úıde otyrmyn, osyndaı memýarlar jazyp, nemerelerimdi tárbıeleımin.

Áńgimelesken

Batyrhan Sársenhan,

«Egemen Qazaqstan»