Keıingi júz jylda Kaspıı ıtbalyqtary 90 paıyzǵa azaıǵan. Altynaı Arystanqyzy Kaspıı ıtbalyqtarynyń minez-qulqyn, qozǵalysyn jáne ornalasýyn baqylaı alatyn, conymen qatar Kaspıı teńiziniń temperatýrasy, qysymy jáne tuzdylyǵy jaıly qundy aqparat bere alatyn sensorlardy zerttep, ázirleýde. Onyń osy zertteý júıesi bolashaqta janýarlardyń kúızelisteri men gormon deńgeılerin de baqylaı alady
– Sensorlar grafennen jasalǵan. Grafen – nanotehnologııalar álemindegi eń suranysqa ıe nanomaterıal. Bul – qalyńdyǵy bir atom kómirteginiń qabatyn quraıtyn álemdegi eń jińishke materıal. Tipti qaǵazdan 100 mıllıon ese jińishke. Alaıda kóp mólsherde qoljetimdi emes. Sebebi ony jasaý kúrdeli ári óndirisi qymbatqa túsedi, sondaı-aq energııany kóp qajet etedi. Jumys barysynda biz lazer-ındýksııalanǵan grafendi paıdalanamyz. Bul jyldam, senimdi jáne arzan grafen óndirisine arnalǵan tıimdi, bir satyly úderis bolyp sanalady. Sensorlar teńiz janýarlarynyń júrek jıyrylý jıiligin, qımyl belsendiligin, temperatýrasyn, jyldamdyǵyn jáne qorshaǵan ortasynyń parametrlerin ólsheýge múmkindik beredi, – deıdi Altynaı.
Sondaı-aq jas ǵalym teńiz bıoalýantúrliligi salasyndaǵy jetekshi álemdik ǵalymdardy Kaspıı ıtbalyǵy popýlıasııasynyń azaıýyn zertteý úshin ortalyqtyń ǵylymı keńesine jumyldyryp otyrady. Ol «Bolashaq» baǵdarlamasymen Ulybrıtanııanyń zertteý baǵytyndaǵy memlekettik joǵary oqý orny – Lıverpýl ýnıversıtetinde bilim alǵan. Shynyn aıtqanda, Altynaı zerttep júrgen sala bizdiń el úshin ǵylymnyń jańa salasy deýge bolady. Keıipkerimiz Sıngapýr, Ulybrıtanııa, Saýd Arabııasy elderinde bilimin jetildirip, elektronıka jáne kompıýterlik ınjenerııa boıynsha PhD atandy. 13 jyl ishinde álemniń jıyrmadan astam elinde bolyp, jer-jahannyń jetekshi ǵalymdarymen birlese jumys istep, tájirıbesimen bólisti. Onyń qazirgi zertteý baǵyty kııýge bolatyn elektronıka men ıkemdi nanosensorlardy damytýǵa baǵyttalǵan. Ol adamdar men janýarlardyń densaýlyq kórsetkishterin, Qyzyl jáne Kaspıı teńizderiniń parametrlerin, sondaı-aq Formýla-1 dodasyna qatysatyn jańa «Mclaren» jarys kóliginiń parametrlerin baqylaý úshin qoldanylady.
– Munyń bári bala kezdegi armanym edi. Men 1991 jyly Pavlodar oblysynyń Aqsý degen shaǵyn qalasynda dúnıege keldim. Ákem Arystan Qaıdarov el ishinde bedeldi kisi edi. Eki jasymda ómirden ótti. Anam Aıgúl Rezollaqyzy bizdi adal eńbegimen álpeshtep ósirdi. Ulttyq tarıhymyzdy, salt-dástúrimizdi, ana tilimizdi qurmetteýdi úıretken alǵashqy ustazym – ájem. Ol kisiniń qasynda júrip tabıǵatymyzdyń tańǵajaıyp sulýlyǵyn, ereksheligin sezindim. Adam men tabıǵattyń arasyndaǵy ózara baılanysyn, qorshaǵan ortany qorǵaýda obal men saýap uǵymdaryn uǵynyp óstim. Anamnyń, ata-ájelerimniń, týǵan-týystarymnyń ystyq yqylasy men úzdiksiz seniminiń arqasynda aldyma bıik maqsattar qoıýdan eshqashan taısalmadym, – deıdi jas ǵalym.
Jastaıynan gýmanıtarlyq, tehnıkalyq ǵylym salalaryna da qyzyqqan eken. 2010 jyly «elektrondyq kommýnıkasııalar» mamandyǵyn tańdap, «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha Nanıang tehnologııalyq ýnıversıtetine (Sıngapýr) oqýǵa túsedi.
– Bala kúnimde irgedegi Pavlodar qalasyna jalǵyz nemese dostarymmen birge jiberýge qorqatyn anam Sıngapýrdaǵy oqý orny bolashaǵyma úlken múmkindik ekenin túsingende, aq batasyn berip, aq jol tiledi. Osylaısha, armanymdy júzege asyrý úshin salt-dástúri, ádet-ǵurpy, turmys-tirshiligi múlde basqa alys elge sapar shegýge týra keldi. Sol kezde joǵary jyldamdyqty ınternet paıda bolyp, anammen kúnde habarlasa alatyn boldym. Shynynda da, Sıngapýr maǵan basqa álemdeı bolyp kórindi. Qala peızajdary, erekshe zamanaýı ǵımarattar birden tańǵaldyrdy. Ol jaqtan adamdardyń meıirimdiligin, eńbekqorlyǵyn jáne básekege qabilettiligin baıqadym, – deıdi Altynaı Qaıdarova.
Bilimin odan ári shyńdaýdy maqsat etken ol Ulybrıtanııadaǵy Lıverpýl ýnıversıtetindegi «elektrondyq kommýnıkasııalar» mamandyǵyn tańdap, oqýyn odan ári jalǵastyrýǵa múmkindik aldy. Birden kóp mádenıetti qoǵammen betpe-bet kelgen ár adam alǵashynda abdyrap qalary sózsiz. Qoǵamdaǵy bilimniń joǵary mártebesi men bilim alýǵa degen erekshe yntasy ony úzdiksiz alǵa jeteleıdi. Elge oralǵan soń Nazarbayev University-inde eki jyldaı ǵylymı jáne oqý jónindegi kómekshi bolyp jumys istedi. Áriptesteriniń keńesimen óz mamandyǵy boıynsha magıstr jáne PhD dárejesin alý múmkindigin izdeıdi. Osylaısha, Saýd Arabııasynyń Qyzyl teńizdiń jaǵasynda ornalasqan Korol Abdýlla atyndaǵy ǵylym jáne tehnologııa ýnıversıtetine oqýǵa qabyldanady.
– Bul oqý orny maǵan ǵylymı álemniń esikterin ashatyn kiltin berdi dep sanaımyn. Birinshiden, atalǵan bilim ordasynyń ózindik ereksheligi, joǵary jahandyq zertteý belsendiligi men zamanaýı tehnologııalarǵa qoljetimdiligi birden qyzyqtyrdy. Ekinshiden, ǵylym men tehnıka salasyndaǵy kóptegen álemdik oı kóshbasshylarymen, professorlarymen birlesip jumys istedik. Sonymen qatar jaıly ómir súrý úshin barlyq jaǵdaıdy, laıyqty eńbekaqy, shákirtaqy men medısınalyq saqtandyrýdy usynyp, tolyqtaı ǵylymı jumystarǵa nazar aýdarý úshin tamasha múmkindik berdi. Munda 2018 jyly magıstr dárejesin, 2022 jyly elektronıka jáne kompıýterlik ınjenerııa boıynsha PhD dárejesin aldym. Odan keıingi beles postdoktorantýra edi. Jaqynda Belgııanyń KU Leuven ýnıversıtetinde post-doktor bolyp jumys isteýdi josarlap otyrmyn. Ol jaqtan osyndaı usynys tústi, – dep aǵynan jaryldy Altynaı.
Ǵylym joly uzaq ári aýyr jol ekeni belgili. Ǵylymı-oqý úderisin kádege jaratý da mańyzdy. Naqty úderisterdiń qataryna joǵary sapaly ǵylymı maqalalar shyǵarýǵa umtylý, halyqaralyq konferensııalarǵa qatysý, túrli ǵalymdarmen birlesip jumys isteý, patent alýǵa ótinish berý jáne jańa ıdeıalardan shabyt alý bári-bári jańa zamandaǵy jas ǵalymdardyń josparynda qamtylǵan desek te bolady.
Altynaıdyń qazirgi zertteý salasy – qyzyqty ári sırek kezdesetin mamandyq túri. Adamzat tozyp bara jatqan teńiz ekojúıelerine táýeldi. Bul quldyraýdy toqtatý úshin teńiz ortasynyń kúıi men ortasyn anyqtaýdyń jańa ádisteri qajet. Altynaıdyń tehnologııasy Kaspıı teńizindegi tirshilikti baqylaý úshin senimdi jáne tıimdi júıeni qamtamasyz ete alady.
Ekologterdiń aıtýynsha, keıingi júz jylda Kaspıı ıtbalyqtary 90 paıyzǵa azaıǵan. Altynaı Arystanqyzy Kaspıı ıtbalyqtarynyń minez-qulqyn, qozǵalysyn jáne ornalasýyn baqylaı alatyn, conymen qatar Kaspıı teńiziniń temperatýrasy, qysymy jáne tuzdylyǵy jaıly qundy aqparat bere alatyn sensorlardy zerttep, ázirleýde. Onyń osy zertteý júıesi bolashaqta janýarlardyń kúızelisteri men gormon deńgeılerin de baqylaı alady. Bul sensorlar qarapaıym jáne arzan úderisti qoldana otyryp, bir atomdy qalyń grafennen jasalǵan.
Qazir Altynaı Aqtaý qalasyndaǵy Kaspıı ıtbalyqtaryn zertteý jáne ońaltý mekemesinde bas ǵylymı jetekshi bolyp jumys isteıdi. Atalǵan mekeme Ásel Tasmaǵambetovanyń bastamasymen Almatydaǵy Ortalyq Azııa Ekologııalyq zertteýler ınstıtýty jáne «Sábı» qorynyń qoldaýymen salynǵan. Jaqynda olar Kaspıı ıtbalyqtaryn saqtaýǵa arnalǵan eki halyqaralyq ǵylymı grantty jeńip aldy. Jas ta bolsa, ǵylymda bas bolyp, ózi aıtqandaı adam men tabıǵattyń ózara baılanysyn zertteýmen aınalysyp júrgen Altynaı biz úshin, qazirgi qazaq ǵylymy úshin maqtanysh.
