Sankt-Peterbýrg kezeńi

Orman sharýashylyǵy ınstıtýtynyń túlegi Álıhan Bókeıhan týraly qujat­tar­dyń barlyǵy Sankt-Peterbýrg qala­syn­daǵy Reseı ulttyq muraǵatynda saq­ta­lyp qalypty (387-qor. 24 b. 1307-is). Atal­mysh qundy qujattarmen buryn-soń­­dy tanysqan qazaq oqyrmandary týra­ly málimet joq eken.

1895 jylǵy 15 maýsymda bastalǵan Or­man departamenti 1-bóliminiń №100 isi «Delo ýchenogo lesovoda Býkeıhanova» de­gen papkada saqtalǵan.

1-bette Reseı Jer qatynastary jáne memlekettik múlik mınıstrligine qa­­rasty Aqmola, Semeı jáne Jetisý oblys­­tarynyń memlekettik múlik bas­qar­masynyń (Omby qalasy) 5 maýsymda ja­­zyl­ǵan №2018 qatynas qaǵazy tigilgen. Onda bylaı dep jazylǵan:

«Orman departamentine

Ǵa­lym ormantanýshy Álıhan Nur­mu­ha­med­­uly Bókeıhanovtyń Omby Mem­lekettik Múlik Basqarmasyna tómen­gi orman mektebine oqytýshy laýazymyna taǵaıyndaý, qyzmetke alý týraly su­ra­nysy. Aqmola oblysynyń ás­ke­rı gý­ber­­natoryna Bókeıhanovty sura­nyp otyr­ǵan qyzmetke bekitý týraly málim­de­­me Departamentke telegraf arqyly ji­be­­riledi».

2-bette Álekeńniń óz qolymen tolty­ryl­­ǵan suranysy bar:

«Orman departamentine Ǵalym or­man­­­­tanýshy Álıhan Nurmuhameduly Bókeı­ha­novtan ótinish

Sankt-Peterbýrg Orman sharýa­shy­ly­ǵy ınstıtýtyn 1894 jyly bitirip, sol saladaǵy vedomstvoǵa qyzmetke turý nıe­­timen, Orman departamentinen meni Orman­shylar korpýsyna tirkep, Omby Mem­­lekettik Múlikter Basqarmasy janynan qaıtadan ashylyp jatqan orman mek­tebine, oqytýshy laýazymyna taǵa­ıyn­daý­dy suraımyn.

Meniń qujattarym Memlekettik Jer Múlikteri Departamentinde jatyr, ony osy jyldyń 28 aqpanynda joǵaryda atalǵan partııalardyń birine qyzmetke alý týraly suranys jasaı otyryp joldaǵan bolatynmyn».

Omby 2 mamyr 1895 j.

3-bette Sankt-Peterbýrg Orman ıns­tı­týtynyń attestaty tigilgen.

 O­nda: «Attestat Sankt-Peterbýrg Orman ıns­tıtýty Keńesinen, sultan Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhanovqa be­rilgen, dini – musylman, 1870 jyly týǵan, Omby Tehnıkalyq ýchılıshesinde tárbıe­lengen, 1890 jyly Instıtýttyń tyń­daýshysy retinde qabyldanyp, ǵy­lymnyń tolyq kýrsynan ótip, ıns­tı­týt­tyń barlyq pánderi boıynsha synaqqa shydap, tómendegideı úlgerim kórsetti:

Botanıka – 5 (óte jaqsy),

Dendrologııa – 4 (jaqsy),

Zoologııa – 5 (óte jaqsy),

 Mınerologııa jáne Geognozııa – 5 (óte jaqsy),

Hımııa – 5 (óte jaqsy),

Pochvovedenıe (Topyraqtaný) – 5 (óte jaqsy),

Fızıka – 5 (óte jaqsy),

Meteorologııa – 4 (jaqsy),

Matematıka – 5 (óte jaqsy),

Geodezııa – 4 (jaqsy),

Saıası ekonomııa – 5 (óte jaqsy),

Statıstıka – 3 (qanaǵattanarlyq),

Jalpy zańtaný – 5 (óte jaqsy),

Polısııa quqyǵy – 5 (óte jaqsy),

Orman jáne jerdi mejeleý zańdary – 4 (jaqsy),

Ormantaný – 3 (qanaǵattanarlyq),

Orman taksasııasy jáne ormandy baǵa­laý –

3 (qanaǵattanarlyq),

Ormandy ornalastyrý – 5 (óte jaqsy),

Orman Injenerlik óneri – 5 (óte jaqsy),

Orman tehnologııasy – 3 (qanaǵat­ta­nar­lyq),

Nemis tili – 3 (qanaǵattanarlyq).

1880 jyly 15 sáýirde bekitilgen Sankt-Peterbýrg Orman ınstıtýty týra­ly Ere­jeniń negizinde, 1894 jyly 12 qyr­­kúıekte ótken Instıtýt Keńesiniń oty­rysynda Álıhan Bókeıhanovqa, Reseı ýnıversıtetteri stýdentterine qatysty quqyqtar men artyqshylyqtardan bólek, ekinshi dárejeli ǵalym ormanshy ataǵy berildi» dep jazylǵan.

Attes­tatqa Instıtýt dırektory, on­yń kómek­shisi, hatshysy qol qoıyp, mó­­ri ba­syl­ǵan.

4-bette «Qupııalyq» belgisimen Jer qa­tynastary jáne Memlekettik mú­lik mınıstrligine qarasty Orman de­par­ta­men­tiniń Á.Bókeıhanovty qyz­met­ke ornalastyrý týraly Polısııa depar­ta­mentine joldaǵan qatynas qaǵazy tir­kel­gen.

5-bette sol hatqa Polısııa de­par­ta­­mentiniń bergen jaýaby keltirilgen. Onda atalmysh departament tarapynan Álı­han Bókeıhanovtyń orman vedomost­vo­sy boıynsha memlekettik qyzmetke orna­lasýyna kedergi bolmaıtyndyǵy, qarsylyq joǵy jóninde málim etilgen.

6-7-betterde aqyrynda Álekeńniń joǵaryda atalǵan qyzmetke ta­ǵaıyn­dal­ǵa­ny jónindegi buıryq berilgen. Buıryq 1895 jyldyń 17 shildesinde shyqqan:

II dárejeli Ǵalym ormantanýshy Bókeı­hanovty ormanshy kómek­shi­si jáne tómengi orta mektebiniń oqy­tý­shy­sy etip taǵaıyndaý týraly

Sankt-Peterbýrg Orman sharýa­shy­ly­ǵy ınstıtýtynyń kýrsyn aıaqtaǵan II dá­rejeli Ǵalym ormanshy Álıhan Bókeı­hanov, dini – musylman, jasy 25-te, ózine Aqmola oblysynyń Omby orman­shy­lyǵynyń ormanshy kómekshisi jáne aǵymdaǵy jyldyń qyrkúıeginen osy ormanshylyqta ashylatyn tómengi orman mektebiniń oqytýshysy qyzmetin berý týraly suranys bildiredi.

Qorytyndy. Atalǵan suranysty qa­na­­ǵattandyrýǵa qarsylyq, kedergi joq­ty­ǵyn eskere kelip, Orman departamenti my­nadaı tujyrym jasady:

a) bekitilgen tártippen, Bókeıhanovty or­man­shynyń kómekshisi qyzmetine, sony­men qatar aǵymdaǵy jyldyń 1 qyr­kúıe­gi­nen tómengi orman mektebiniń oqy­tý­shysy qyzmetine taǵaıyndaý týraly usy­nyspen shyǵý;

b) joǵarydaǵy buıryqty oryndaý maq­sa­tynda Bókeıhanov myrza Omby Mem­lekettik múlikti basqarý basqar­ma­sy­na jiberilsin.

Osy usynysty iske asyrý úshin Or­man departamenti Joǵary mártebeli Siz­den ruqsat suraıdy.

Odan keıingi betterde Ormanshylar kor­pýsy boıynsha buıryqtar, Á.Bó­keı­hanov eńbek etken jyldarǵy attes­­ta­sııa­lar­dyń qorytyndylary beril­gen. Sol attestasııa qorytyndylary boıynsha Á.Bókeıhanovtyń qyzmet dárejesi de ósi­­rilip otyrǵan. Máselen, 1-dárejeli ak­­sessor, t.s.s.

Taǵy bir qundy qujat Memlekettik jer múlikteri departamentiniń 1897 jyl­­ǵy 7 mamyrda jazylǵan málimdemesi.

Orman departamentine

Dala oblystaryn zertteý jónindegi ekspedısııanyń meńgerýshisi F.A.Sher­bı­na Memlekettik jer múlikteri depar­tamentine Omby ormanshylyǵy orman­­shysynyń kómekshisi jáne Omby orman mektebiniń oqytýshysy Bókeı­ha­nov­tyń óziniń atqaryp otyrǵan laýazymynan qol úzip ketýine baılanysty ózin Orman korpýsy bo­ıynsha qaldyra otyryp nemese atalǵan departamentke tirkeı otyryp, atalǵan ekspedısııa quramyna qosýdy suraǵan ótinishin joldaǵan eken.

Osyǵan baılanysty Memlekettik jer mú­likteri departamenti Orman depar­ta­men­tinen atalmysh ótinishke qarsylyq bil­dirmeýdi, Bókeıhanov myrzanyń atal­ǵan suranysyn qanaǵattandyrýǵa qa­tys­ty departament tarapynan qandaı da bir kedergi kezdespegendikten, ony Orman korpýsynda múmkindiginshe belgili bir merzimge qaldyrýdy ótinip suraıdy.

Qujatqa bólimshe bastyǵy Zarkevıch qol qoıǵan.

Eń sońǵy bette ǵalym ormanshy Álı­han Bókeıhanovtyń taǵy bir sura­ny­sy kel­tirilgen. 1915 jyldyń 4 qań­ta­ryn­da jol­danǵan qatynas qaǵazda bylaı dep jazylǵan:

«Orman departamentinen meni Don jer bankine jeke orman qyzmetine jibe­­rý­di suraımyn. Qazirgi kezde osynda qyz­met etemin, bankke Samara, Sıbırsk, Qazan, Ýfa jáne Orynbor gýbernııalary boıynsha kepilge qoıylǵan ormandy jerlerdi baǵalaýmen aınalysamyn. Meniń qyzmetime qatysty shyǵarylǵan sheshim jóninde habardar etýdi ótinemin, turǵylyqty jerim: Sa­ma­ra qalasy, Qazan kóshesi, №30-úı».

Bir aıta keterligi, muraǵat materıaldary arasynda Álekeńniń fotosýretteri joq. Esesine dıplomynyń túpnusqasy saqtalǵan.

 Samara kezeńi

Álekeń úshin úlken ómirlik mektep bol­ǵan óńir – Samara jeri. Ol Don jer ban­kinde qyzmet jasap, 1917 jylǵy Ok­tıa­br kóterilisine deıin osy jerde eńbek etken. Álıhan Bókeıhannyń shy­ǵar­­mashylyq turǵyda ósýi, saıası qaı­­rat­ker re­tinde qalyptasý kezeńi osy jerde ótti. Sa­mara topyraǵynda shyńdalyp, kúlli qa­zaqtyń Alash ordasyn basqaryp, ult-azattyq jolyndaǵy kórnekti qaıratkerge aı­naldy. Qazirgi tilmen aıtqanda, bul óńir Álekeń úshin kosmodrom boldy.

 1908 jyly Samara qalasyndaǵy Don jer bankinde qyzmet jasap júrgende Álekeńniń ómirinde asa mańyzdy oqıǵa­lar boldy. Saıası oqıǵalardyń bel orta­­syn­da júrgen Álıhan az ýaqyttyń ishin­de kú­resker retinde tanylyp, aımaq­taǵy bedeldi tulǵaǵa aınaldy. 1908 jyly «Sıbır­skıe voprosy», «Rech», «Slovo» basy­lymdarymen baılanys ornatqan. Sol jyldarda Álıhannyń Reseı ımpe­rııa­­synyń jer saıasatyn synap jazǵan ma­ter­ıaldary baspasóz betinde jaryq kórdi.

1912 jyldyń 24 qarashasynda Sama­ra­nyń barlyq revolıýsııalyq kúshteri toǵysqan jınalysqa qatysty. Bul jıyn­da oktıabrısterden bastap solshyldarǵa deıin­gi barlyq saıası uıymdar bas qos­qan edi. Budan bólek, 1908-1917 jyldarda F.A.Brokgaýz, I.A.Efronnyń «Jańa ensıklopedııalyq sózdiginiń» redak­­sııalyq alqasy quramyna enip, VIII – XXII tomdaryn shyǵarýǵa atsalysty.

1914 jyly sosıal-revolıý­sıo­ner­ler­­diń sezine qatysyp, «Reseıdegi qa­zaq­tardyń jaǵdaıy» atty baıandama ja­sa­dy. Sonymen qatar Samara gýber­nııa­sy­nyń atynan Memlekettik dýmaǵa múshe bol­ǵan «Eser» partııasynyń jetekshisi A.F.Kerenskıımen kezdesti.

1915 jyly konstıtýsııalyq-demo­k­ra­­tııa­lyq partııanyń músheligine qa­byl­­danyp, qazan aıynda Samarada ótken partııa májilisine qatysty. Onda je­ńiske jetý úshin kúsh salý, men­she­­vık­­termen odaqtasý, kadetterdiń IV Bú­kilreseılik sezine daıyndyq ju­­mys­­­­taryn júrgizý, t.b máseleler qa­ras­­­tyryldy. Álıhan Samara gýber­nııa­sy­nyń kórnekti jetekshileriniń biri re­tinde kadetterdiń ortalyq organy qu­ramyna endi. Sonymen qatar Semeı qazaq­ta­ry atynan Peterbýrgte ótken Reseı mu­syl­man­dar sezine (1914 j. 15-25 maýsym) delegat boldy.

Álekeń týraly

Samarada jaryq kórgen ensıklo­pe­dııada onyń orys qoǵamyndaǵy laq­ap atynyń Aleksandr Nıkolaevıch Bý­keı­­hanov bolǵany týraly aıtylǵan. Son­­daı-aq onyń ómirindegi mańyzdy ke­zeńder qamtylǵan. Ensıklopedııa jaz­basynda «Býkeıhanov, Aleksandr Nıkolaevıch (shyn esimi – sultan Álıhan Nur-Magomedovıch. 1870-1937j.a ómir súrgen) Saıası qaıratker, 1905 jyldan bastap Kadetter partııasynyń múshesi, 1-shi Semeı gýbernııasynyń atynan saılanǵan Memlekettik dýmanyń depýtaty, «Alash» qyrǵyz ulttyq partııa­syn qurýshy, agronom-ǵalym, Shyń­ǵys­hannyń urpaǵy 1912 jyldan bas­tap 1917 jyly jeltoqsan aıynda «Alash-Orda» partııasynyń tóraǵalyǵyna taǵaıyndalǵanǵa deıin Samara qala­synda turdy. Orys halyqtyq den­saý­­lyq saqtaý qaýymdastyǵy Sama­ra bólimshesiniń múshesi, Samara kadet uıymynyń kóshbasshysy boldy. Sa­ma­ra gýbernııasynda Alash kóseminiń týysqandary turdy. Olar – Samara men Novoýzenko ýezderiniń jer ıelenýshileri knıaz Izmaıl-bek Ahmetuly Shyń­ǵys­ Bókeıhanov pen sultan Shalkereı Seıit Gıreevıch Bókeıhanov edi. Tarıhtan bel­gili 1934-1936 jyldary bolǵan jap­paı repressııaǵa iligip, 1937 jyly Al­ma­tyda (ol kezderde Alma-ata) qarýly kó­terilis jasamaq boldy degen kiná ta­ǵy­lyp atý jazasyna kesildi (Úkim oryndal­dy)» dep anyq jazylady.

 Elshın jáne Bókeıhan

Álıhan Bókeıhan ómirindegi Samara ke­zeńi týraly aıtqanda Aleksandr El­shın esimin tasada qaldyrýǵa bolmaı­dy. Ekeýi saıası oqıǵalar barysyn­da ta­­by­­syp, keıbir máselelerge qatys­ty or­taq kózqarasta bolǵan. Tipti, Alek­san­dr Elshınniń masondyq lojaǵa qa­byl­­danýyna Álıhan Bókeıhannyń yq­pa­ly bolǵan eken. Ol týraly tarqata ja­zamyz, ázirge Aleksandr Elshın kim? Onyń Álekeńmen qandaı baılanysy bar? Osyǵan toqtalyp ótsek.

Aleksandr Elshın – Samara arheologııa qoǵamynyń tóraǵasy, ólketanýshy, Sa­mara­daǵy kadetter partııasynyń bó­li­­min uıymdastyrýshylardyń biri ári hatshysy, Sankt-Peterbýrg ýnıver­sı­te­­tiniń túlegi. Samara okrýgtik so­tyn­da advokat retinde qyzmet at­qar­ǵan. Ol bolshevıkterdiń qyryp-joıý arqy­ly álemdi ózgertý tásiline qarsy kóz­qa­rasta bolǵan. HH ǵasyrdyń bas kezinde Samaranyń qoǵamdyq ómirine eleý­li úles qosqan tulǵa. Máselen, 1905 jyly qoǵamdyq-qaýipsizdik komıtetin uıymdastyrýǵa atsalysty. Al 1904-1906 jyldar aralyǵynda «Samara atshabary» gazetiniń redaktory boldy. Aq patshany taǵynan taıdyrǵan Aqpan revolıýsııasynan keıin Qazan tóńkerisine deıingi aralyqta halyq bıligi atqarý komıtetiniń múshesi bolǵan.

Aleksandr Elshın óte úlken kitap qoryn jınaqtaǵan. Búginde onyń kitap­ta­ry Samara oblystyq kitap­ha­na­syn­daǵy A.Elshınniń jeke qorynda saq­taý­ly.

1918 jyly Samara ólkesiniń tarıhy jónindegi hronologııalyq anyqtamalyq – «Samara shejiresin» qurastyryp, ja­ryq­qa shyǵarǵan. Onyń jeke qorynda ká­sibı qyzmeti týraly qujattar, Samara ta­rıhy jóninde jınaqtaǵan materıaldar, Samara kadetter partııasynyń mú­shesi retindegi saıası qyzmetin kórse­t­e­tin qujattar, sonymen qatar jazba kún­­de­lik­teri men estelikteri bar. «Sama­ra v 1914-1915gg.» atty eńbeginde Álıhan Bó­keıhanmen kezdesýi jaıly jaz­­ǵan. Son­­daı-aq onyń estelikterinde Álıhan­nyń Masondyq lojanyń múshesi bol­ǵa­ny týra­ly da aıtylady.

 Masondyq loja

О́tken ǵasyrdyń oqymystylarynyń kóbi ómiriniń mańyzdy sátterin kún­de­­likke jazyp otyrǵan. Bul ádet A.Elshın­de de boldy. Onyń óz qolymen jazyl­ǵan kúndelikteri men ólketanýǵa arnalǵan qundy qoljazbalary Samara oblystyq arhıvinde saqtalǵan.

Ol óz estelikteriniń birinde 1914 jyl­­dyń 12 maýsymynda Samaraǵa A.F.Kerenskıı men N.V.Nekrasov kel­ge­­­nin jazady. Jaı kelmegen. Olar Aleksandr Elshındi masondyq uıymǵa ótý­­ge úgitteıdi.

«Bul meni erekshe tańqaldyrdy. Bul uıym men onyń rásimderi erte zaman­darda umyt qalǵan shyǵar dep oılaıtyn edim. Áńgimemizdiń sońyn­da men olardyń usynysyna keli­sim berdim. Uıymǵa qabyldaý Kazanskaıa kóshesi №30 Sýbbotına úıin­degi V.A.Kýgý­shevtiń páterinde ótetin boldy. Álıhan Bókeıhannyń bul baýyr­las­­tyqqa burynnan múshe bol­ǵa­ny­na jáne A.Kerenskıı, N.Nekrasov jáne meniń aramda dáneker esebinde júr­ge­­nine kúdigim qalmady. Kelesi kúni men V.Kýgýshevtiń páterine keldim. Álıhan meni tórgi bólmege alyp baryp, «Ýstav erejesi» boıynsha men ázirge «baýyrlardyń» eshqaısysyn kóre almaıtynymdy jetkizdi. Artynsha maǵan jeke basyma, otbasyma, qoǵamǵa, memle­ket­ke jáne adamzatqa qatysty kóz­qa­ras­ta­rym týraly suraqtar jazyl­ǵan paraq usynyp jazbasha jaýap berýim­di ótindi. О́zi shyǵyp ketti.

Biraz ýaqyttan soń ol qaıtyp kelgen kezde men jaýap jazylǵan paraqty qaıtaryp berdim. Ol «baýyrlar» meniń kózqarastarymdy qarastyryp, soǵan saı sheshim shyǵaratynyn aıtty.

Birshama ýaqyttan soń ol qaıtyp ke­lip, meniń kózimdi baılady jáne shesh­peýimdi surady. Shamalydan soń Ke­rens­kıı meniń baýyrlastyqtyń joǵarǵy keńe­si aldynda turǵanymdy jetkizdi. Bir­qatar suraqtar qoıyldy. Osydan soń men baýyrlastyqtyń antyn qabyldap, quramyna qabyldandym», – delingen Aleksandr Elshın esteliginde.

Túrli derekter boıynsha, Reseıde ma­sondyq lojalar 1730 jyldan bas­tap qurylǵan. Onyń quramyna túrli kóz­qa­ras­taǵy jáne qoǵamdyq toptardaǵy tulǵalar endi. Bul baýyrlastyqtar XVIII – XIX ǵasyrlardaǵy qoǵamdyq qozǵa­lystarda mańyzdy ról atqardy. Keıin HH ǵasyrda masondyq lojalardy qaıta jańǵyrtý áreketteri tirkeldi. Olar­dyń quramyna saıası partııalardyń múshe­le­ri, memlekettik dýma ókilderi kirgen. A.Elshın estelikterinde 1914 jyly atal­mysh uıymǵa Samara qala­sy­nan 5 adam­nyń qabyldanǵany aıtylady.

Osy oraıda, bir eskere ketetin jaıt, bú­ginde jurttyń kóbi mason sózinen úrkip, atalmysh uıymdy qubyjyqqa te­lip júr. Áıtse de, Álıhan Bókeıhan ult múd­desi jolynda kimmen bolsa da dos bo­lyp, odaqtas bolýǵa daıyn bolǵan. Bul on­yń qaıratkerlik qyrynyń bir kórinisi emes pe?!

Nurlan DÝLATBEKOV,

UǴA korrespondent-múshesi

(Jalǵasy bar)