Arhat pen Qundyzdy aýylyna bolystyq etken Áben qajy uldy bolaryn túsinde kórip, «balam tar zamanda ómir súredi, alaıda aqyl-parasaty bıik tulǵa bolady» dep jorypty. Kóregen kisi ǵoı. 1901 jyldyń kókteminde Qundyzdy aýylyndaǵy Ábenniń Aqtasy degen jerde sábı ińgási estiledi. Ákesi qudaıǵa shúkir etip, esimin Muhamedshúkir qoıady. Aıtqanyndaı, Shákir aqyn – almaǵaıyp zamanda jurttyń joǵyn joqtap, muńyn muńdaǵan tulǵa edi.

Osydan otyz jyl buryn Qazaqstan Táýelsizdigin alyp, Tuńǵysh Prezıdentin saılady. «Bataly el kógerer» degen yrymmen toqsandaǵy Shákir Ábenov halyqty bolashaqqa bastaǵan Nursultan Nazarbaevqa aq batasyn berdi. El erkindigin ómir boıy ańsap kelgen Shákir aqynnyń bata berýi zańdy edi. Abyz aqsaqal sahnada Nursultan Nazarbaevtyń ıyǵyna oıýly shapan jaýyp, qurmet kórsetkeni de eldiń kóz aldynda.
«Batanyń eki joly bar, biri – negizgi bata, biri – lebizdi bata deıdi. Negizgi bata – halyqtyń batasy. Sol úshin úsh mindet atqarý kerek. Birinshi – jumysker, dıqanshy, mal ósirýshi sharýalardyń eńbegine ysyrap jasatpaı, durys baqylap otyrý. Ekinshi – halyqqa zııan keltiretin, zorlyqshyl zulymdarǵa aıaýsyz jaza berip, tyıym salý. Úshinshi – áldekim qatelesse, halyqtan keshirim surap, óz qatesin ózi túzeý. Mine muny halyq beretin negizgi bata deıdi. Meniń beretin batam – halyqtyń ańsaǵan armany, keleshekten tileýi» dep Tuńǵysh Prezıdentke aq batasyn bergen.
Ábennen qozǵalǵan áńgime...
Aqyn, folklorshy, sazger Shákir Ábenulynyń týǵanyna bıyl 120 jyl toldy. Soǵan oraı aqynnyń qyzy, ári Qundyzdy aýylyndaǵy mýzeı-úıiniń ekskýrsovody Sana Shákirqyzymen áńgimeleskenbiz. 2002 jyly Abaıdyń «Jıdebaı-Bórili» memlekettik tarıhı-mádenı jáne ádebı-memorıaldyq qoryq-mýzeıi quramyna ótken aqynnyń mýzeıindegi qundy jádigerler men sarǵaıǵan qoljazbalardy Sana Shákirqyzy birneshe jyl úıdiń shatyrynda, sandyqta saqtap kelgen eken.
– Ákem týraly kóp jazyldy. Biraq sen mynaý bir derekti jazyp al, – dep ashyla sóıledi. – Áben atamyz baı-manap bolǵan adam. El bıleý saıasatyn jaqsy meńgergen. Arhat pen Qundyzdy aýyldarynda bolys bolypty. Aıtaıyn, birde Abaı atamyz Qundyzdynyń Aqshıli degen jerine keledi. Sonda Dútbaı qudasy turatyn. Kelgendegi sebebi, «Qundyzdy aýylyn Dútbaı bılesin» depti. Bizdiń atamyz da minezdi adam ǵoı. Aýylyn bireýge basqartsyn ba?! Sol eki ortada jaǵdaı shıelenisip, búkil tobyqty jınalǵan. Áben atamyzdyń Nurǵazy degen sodyrlaý inisi bolypty. Sol bildirmeı qamshysyn ala shyǵady. Atamyz: «Áı, Abaı qoı! Alsań Arhatty al, Qundyzdyny bermeımin» dep ymyraǵa kelgisi kelgen. Abaı da qıtyqqan bolýy kerek. Sol kezde Nurǵazy qamshymen basynan salyp kep jiberipti. El shý etken. Budan soń Nurǵazy birjola aıdalyp keteıin dep tur. Inisin aman alyp qalý úshin Áben atamyz «men urdym» dep, aıyppul tólep qutylypty. El arasynda «Áben Abaıdy urdy» degen qaýeset sodan qalǵan, – dep áriden, Ábennen qozǵady áńgimesin.
Áben Bitimbaıuly týraly áńgime-derekter az emes. Erteńine kóregendikpen qaraǵan ol balasy Shákirdiń tárbıesine kóp kóńil bólgen. Musylmansha hat tanytqan, dombyra shertýge úıretken. Keıin Semeıdegi Prıhodskaıa shkolada úsh jyl oqytyp, 1915 jyly er balalar gımnazııasyna bergen. Ýfadaǵy «Ǵalııa» medresesinen alǵan bilimi de bar. Áben qajy ózi saýda-sattyqpen de aınalysqan. Aýylǵa ıne-jip, kerek-jaraqtaryn jetkizip turǵan.
– Atamyz suńǵyla kisi eken. Baıkókshe, Janaqtaı aqyndardy aýylyna shaqyrtyp, dombyra tartqyzǵan. Ákemiz bes jasynda-aq «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» dastanyn tyńdap, jattap alady eken. Keıin, 1917 jyly dastandy ózi qaıta jazyp shyqqan. «Tań sheber – Japal» poemasy da ómirde bolǵan oqıǵa, – deıdi Sana Shákirqyzy.
Sonymen qatar Shákir Ábenov «Keıpin batyr», «Ortaq aral», «Qorqyt qobyzy», «Pármen», «Aldanǵan qyz», «Patsha men baıǵyz», «Ana mahabbaty», «Toqtamys batyr» atty tarıhı-tanymdyq taqyryptaǵy dastandardyń, «Shyńǵystaý», «Shyńǵystaý sazy» degen jyr jınaqtarynyń avtory. Jıyrmadan astam án-kúıi jáne bar. Shákir Ábenovtiń taǵy bir qasıeti – Fırdaýsı, Naýaıdan bastap, Buqar, Janaq, Syrbaı syndy jyraýlardyń jyrlaryn, Abaı, Shákárim, Kókbaılardyń óleńderin óle-ólgenshe jadyna saqtap júrdi. Lermontov, Pýshkınderdi de jatqa soǵatyn. Temirden túıin túıgen ustalyǵy da bar edi.
Túrmedegi tús
Shákir atanyń ult úshin etken eńbegi ushan. Sol úshin de san ret sotty bolǵanyn, qýǵyn-súrginde júrgenin bilemiz. Bile tura, tyń derekter aıta ma dep Sana Shákirqyzynan atanyń aıdaýda júrgen jyldarynan syr shertýdi suradym. Tereń tynystap, «Bizdiń kórmegen taýqymetimiz bar ma?!» dep oıǵa shomǵandaı boldy. Ákesiniń ómiri kóz aldynan kınolentadaı ótip jatsa kerek.
– Azǵantaı tobyqtyny bir arnaǵa toǵystyryp ustaǵan Qunanbaı myqty adam edi. Aıtpaǵym, Keńes ókimeti meniń ákeme Qunanbaıdyń qataldyǵyn, baı-shonjarlardyń ádiletsizdigin kórsete otyryp, óleń jaz degen ǵoı. Mundaıdy kútpegen ákem birden bas tartqan. «Sender úshin ata-babamdy jamandap, qarǵysqa ushyramaımyn. О́mir-baqı súıegime tańba bolady» dep kese sóılegen. Sol úshin de shyǵar, aıdaýda boldy. Baıqaısyń ba, Keńes ókimetin maqtap jazǵan birde-bir óleńi joq, – dedi nyǵyzdaı sóılep. – 1931 jyldan bastap qýǵynǵa ushyrady. Kámpeskeleýge qarsy shyqty, Keńes ókimetiniń tapsyrmasyn oryndamady. 1928 jyly Sáken Seıfýlınderdiń bastaýymen qazaq jazýshylarynyń «Alqa» degen shyǵarmashylyq uıymy qurylyp, Shákir Ábenuly sonyń hatshysy bolǵan. Ilııas, Sákendermen jaqyn aralasty. Beıimbetti qarapaıym, momyn dep otyratyn. Bes-alty ret temir torǵa qamaldy. Almatynyń Boraldaı túrmesine túskende «Shákir bastaǵan topty aman alyp qalamyz» degen jaqtastary kamera ishinen jerasty jolyn qazyp, qashyp shyqqan. Al Sákender otyrǵan qapastyń qabyrǵasy sement bolyp, uńǵı almaǵan. Olar sol jerde atylyp ketti. Ákemniń áńgimelerin umytpaımyn. Taǵy birde Qaıym Muhamedhanovpen bir túrmede otyrdyq deıtin. Sonda taǵy bir ólimnen qalypty. Pogondylar abaqtydaǵylardy asyraýǵa múmkindik joq, 1000 adamnyń 500-in atý kerek dep tizim jasaǵan eken. Sapqa turǵyzǵanda Qaıym Muhamedhanov, «ólsek birge óleıik, ólmesek birge qaıtamyz» dep Shákir ekeýiniń ortasyna egde jastaǵy qarııany qoıa qoıypty... Ákemizdiń tartpaǵan azaby bar ma, – dep ótken ómir soqpaǵyn esine aldy Sana Shákirqyzy.
Aıtýynsha, Shákir Ábenuly 1961 jyly Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy Ábdildá Tájibaevtyń kómegimen aqtalypty. Mýzeıdiń sóresinde turǵan akkordeon men jazý mashınkasyn sonaý Sibirdegi abaqtydan aqtalyp shaqqanda arqalap alyp kelipti. Bostandyqqa 1954 jyly shyqqanymen, aýylyna bir jarym jyldan soń jetken.
– Marınovskidegi Aleksandr túrmesinde nemistiń bir ǵalymymen otyrypty. Egde jastaǵy kisi bolsa kerek, sonyń as-sýyn berip, kútimin jasaǵan eken. Mýzykalyq aspaptarda oınaýdy da nemistiń qarııasynan úırengen ǵoı. Ákemizge rıza bolǵan ǵalym akkordeon men jazý mashınkasyn syılap jibergen. Biraq túrmeden shyqqan soń birden úıge orala almady. Jolyna aqsha tabý úshin án salǵan, akkordeonda oınaǵan. Orystyń ánderin naqyshyna keltirip oryndaıtyn.
Iá, Sibirden myńdaǵan shaqyrymdy jaıaý basyp ótip, Shyńǵystaýǵa jetý ońaı emes. Qystyń aıazynda qar tósenip, muz jastandy. Aıtsa aıtqandaı, tartpaǵan taýqymeti qalmapty. Astań-kesteń zamanda Uly Otan soǵysyna qatysyp, keýdesin oqqa da tosty. Túrmede jatqanda ákesi túsine kirip, «soǵysqa barsań, aman oralasyń, qamaqta jatsań, ólesiń» dep aıan beripti. Sodan qyryq jasynda qarý alyp maıdanǵa attanǵan.
«Keńshilik zaman týady»
Soǵysqa deıingi taǵdyry da ashy boldy. Ákesi erkeletip ósirgenimen, ózi dúnıe salǵan soń Shákirdiń sońyna sham alyp túskender az bolmady. Oǵan ákesiniń Mekkege barǵany da sebep bolsa kerek. Otbasylyq ómiri de qıyndyqqa toly edi. Tuńǵyshy Kenesarydan aıyryldy, Saparǵalı degen uly 1930 jyldary ashtyqtan kóz jumdy. Sol jyldary áıeli de ómirden ozdy. Al qyzy Oryntaı Mataı stansasynyń balasyna turmysqa shyqqan. Keıingi áıelinen Daýa, biz áńgimelesip otyrǵan Sana apaı týǵan.
Daýa Shákirovany «Qyz Jibektiń» róline 400 qyzdyń ishinen tańdap alynǵanyn bireý bilse, bireý bilmeıdi. 1966 jyly basty rólge irikteýden ótip, 1967 jyly fılmniń basty róline shaqyrtqanda Daýa ómirden ótip ketken edi.
– Daýa 21 jasynda ǵana dúnıe saldy. Adam qolynan dep oılaımyz. Biraq bizge trolleıbýsta toq soqty dedi. Anamnyń jylaǵany áli kóz aldymda. Ákem bolsa, qaıtys bolaryn sezip júrdi. Úsh kún boıy Kólenbaı aǵanyń úıinde jatyp aldy. Keıin qaıdan bildiń dep surasaq, «túrmede otyrǵanda 21 jylǵa aldanysh berem dep aıan bergen» dep jaýap qatqan edi. Iá, Daýanyń tal boıynda bir min joq sulý edi. Bir aıdan soń sińlim qaıtty. On ekini jerge kómdik. Ákem men sheshemniń kórmegeni joq. Sonda ákem: «Dóńgelegen dúnıe. О́mir súrý úshin shydamdylyq, qaısarlyq, batyldyq, adaldyq, sabyrlyq kerek» dep otyratyn. Anam Serikbóbe Moldahanqyzy da myqty adam boldy, – deıdi Sana apaı kúrsinip.
«Abyz aqsaqaldyń aqyndyǵy óz aldyna, sáýegeıligi de bolǵan eken...» dep áńgimeni sabaqtaı túskim keldi.
– Iá, ózimiz tańǵalatynbyz. Nursultan Nazarbaev Prezıdent bolǵanda, «bir ret saılandy, endi bes ret saılanady» degeni esimizde. Sodan soń, «soǵyssyz bir zulmat zaman keledi» ári qaraı keńshilik zaman týatynyn boljady, – deı bergende «áýmın» destik. – Ákem Abaı týraly dastan jazyp otyryp, «men Abaıdy jaza almaıdy ekenmin, Shákir bolyp ketti» dep qaǵazyn otqa laqtyryp jiberdi. Eki-úsh qaǵazdy qosa laqtyrdy. Lap ete tústi. Julyp aldym. О́rtenip úlgeripti. Bútin jerine kóz júgirtsem, aqtalǵany týraly jazypty. Shet-shetin qıyp, bir kitaptyń arasyna sala salǵam. Qazir qundy muraǵa aınaldy. Mýzeıde tur, – deıdi Sana Shákirqyzy.
Mýzeıde Ábenniń áýletinen qalǵan 364 jádiger bar. Ábenniń 1912 jylǵy dombyrasy, myltyǵyna deıin tur. Shákir aqsaqaldyń saıatshylyqpen aınalysqanyn ańǵartatyn kók qarshyǵasynyń tulyby da murajaıǵa qoıylǵan.
Bıyl Shákir Ábenulynyń 120 jyldyǵyna oraı Abaıdyń «Jıdebaı-Bórili» memlekettik tarıhı-mádenı jáne ádebı-memorıaldyq qoryq-mýzeıine qarasty Qundyzdydaǵy Shákir Ábenulynyń mýzeı-úıi tolyq jóndeýden ótip, qaıta jańǵyrdy.
Shyǵys Qazaqstan oblysy,
Abaı aýdany
Aımaqtar • Búgin, 16:18
Jambyl oblysy Jýaly aýdanyna jańa ákim taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 16:02
Shymkentte kúnniń ystyǵynan kólik órtendi
Oqıǵa • Búgin, 15:53
Qazaqstanda qus eti qymbattady
Qoǵam • Búgin, 15:43
UBT: 267 oqýshy test tapsyrý múmkindiginen aıyryldy
Bilim • Búgin, 15:37
Túrkistan oblysy turǵynynyń aýlasynan 30 túp sora tabyldy
Aımaqtar • Búgin, 15:28
Elordada «Nartaı» fılminiń tegin kórsetilimi ótti
О́ner • Búgin, 15:18
Qazaqstan krıptoaktıvterdi shyǵarý boıynsha álemde ekinshi orynda tur
Qazaqstan • Búgin, 15:08
IPO-ǵa qatysý halyq úshin qoljetimdi bolýy qajet – Prezıdent
Qoǵam • Búgin, 15:03
Turar Rysqulov aýdanyna jańa ákim taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 14:57
Prezıdent: Elimizge jańa ári senimdi ınvestısııa kózderi qajet
Prezıdent • Búgin, 14:50
Ulybrıtanııa Reseı altynyn ımporttaýdan bas tartty
Álem • Búgin, 14:44
Qazaqstandyqtardyń salyqqa bereshegi 24,3 mlrd teńgege jetti
Qoǵam • Búgin, 14:35
Úıinde esirtki saqtaǵan ShQO turǵyny ustaldy
Oqıǵa • Búgin, 14:28
Jańa oblystardyń turǵyndaryna kólik nómirin aýystyrýdyń qajeti joq
Aımaqtar • Búgin, 14:20
Reseı syrtqy qaryzy boıynsha defoltqa ushyrady
Álem • Búgin, 14:13
Qazaqstandyq jas tennısshiler Ýımbldon týrnırinde óner kórsetedi
Tennıs • Búgin, 13:53
Qytaı Qazaqstan azamattary úshin vızasyz rejım engizýi múmkin
Qazaqstan • Búgin, 13:43
Qazaqstandyqtardyń alǵashqy legi qajylyqqa attanady
Rýhanııat • Búgin, 13:31
Páter turǵyndaryn bank qosymshasy arqyly tirkeýden shyǵarýǵa bolady
Qoǵam • Búgin, 13:20
BQO-da jol apatynan eki sábı zardap shekti
Oqıǵa • Búgin, 13:10
Jas tennısshiler ITF týrnırinde júldeli boldy
Tennıs • Búgin, 12:53
Aýyl jastary qurǵan kompanııa 2,4 mln dollar ınvestısııa tartty
Qoǵam • Búgin, 12:45
«QazTransGaz Aımaqqa» 5 mln teńgeden astam aıyppul salyndy
Qazaqstan • Búgin, 12:38
Munaı baǵasy 1 dollarǵa arzandady
Ekonomıka • Búgin, 12:30
Almatyda qarjy pıramıdasynyń basshylary sottaldy
Qoǵam • Búgin, 12:22
Úkimet • Búgin, 12:12
«Kanelo»: Golovkındi nokaýtpen jeńemin
Kásipqoı boks • Búgin, 12:08
Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý vıse-mınıstri taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 11:52
Aldaǵy kúnderi aýa raıy qandaı bolady
Aýa raıy • Búgin, 11:46
Erbolat Dosaev almatylyqtarǵa úndeý jasady
Aımaqtar • Búgin, 11:30
Sýǵa shomylý erejesin buzǵandar jaýapqa tartyldy
Qoǵam • Búgin, 11:25
Bir aptada 3 myńǵa jýyq qylmys jasaldy
Qazaqstan • Búgin, 11:18
Elimizde koronavırýsqa qarsy vaksına alǵandar sany 9,5 mıllıonnan asty
Koronavırýs • Búgin, 11:03
Túrkistan oblysynda eki sheteldik stýdent sýǵa batyp ketti
Oqıǵa • Búgin, 10:50
Soǵysta qaza tapqan úsh qazaqstandyq jaýyngerdiń súıegi elge jetkizildi
Aımaqtar • Búgin, 10:35
Koronavırýs juqtyrǵandar kóbeıdi
Koronavırýs • Búgin, 10:29
Elge 30 tonna qantty zańsyz kirgizbek bolǵan qazaqstandyq ustaldy
Álem • Búgin, 10:23
Elordadaǵy Prezıdentik klınıkada túrkııalyq dáriger sheberlik saǵatyn ótkizedi
Medısına • Búgin, 10:15
Kaspıı teńizinde úsh adam qutqaryldy
Aımaqtar • Búgin, 10:08
Uqsas jańalyqtar