Bir óleńniń tarıhy

Aqynnyń izdenisine súıingen degdar Muhtar Áýezov: «Maǵjandy súıemin. Eýro­palyǵyn, jarqyraǵan, áshekeıin súıemin. Qazaq aqyndarynyń qara qordaly aýylynda týyp, Eýropadaǵy mádenıetpen sulýlyq saraıyna baryp, jaılaýy jarasqan Arqa qyzyn kórip sezgendeı bolamyn. Maǵjan mádenıeti zor aqyn» degen-tin. Áńgimemiz Maǵjannyń «Paıǵambar» atty óleńi haqynda bolmaq.

«Kúnbatysty qarańǵylyq qaptaǵan,

Kúni batyp, jańa tańy atpaǵan.

Túnerip júr túnnen týǵan periler,

Táńirisin tabanyna taptaǵan».

Maǵjan Eýropa poezııasyna ǵana emes, proza, fılosofııa, psıhologııasyna dendeı bildi. Mádenıetimen tanysty. Shyǵys-musylman bilimin medressede oqyp meńgergen aqyn Batys bilimin aqyl kózimen ólshep, tarazyǵa saldy. Osylaısha, Shyǵys pen Ba­tys­tyń arajigin, aspan men jerdeı aıyrma­syna qanyqty.

«Kúnbatysty qarańǵylyq qaptaǵan,

Kóginde joq jalǵyz juldyz batpaǵan,

Tún balasy táńirisin óltirip,

Tabynatyn basqa táńiri tappaǵan».

XX ǵasyr, rasynda, ártúrli ilim jer be­ti­ne shyqqan tus edi. Darvın ilimi, Nıs­she­niń «asqan adamy», kommýnızm urany, dadaızm, Zıgmýnd Freıd psıhoanalızi, t.b. ilim­der qoǵamda nasıhattala bastady. Qaı­bir adamdyqqa jat, aqylǵa turpaıy qaǵıdat­tardy kórgen aqyn dabyl qaqty.

«Kúnbatysty qarańǵylyq qaptaǵan,

Jalǵyz jan joq qarańǵyda laqpaǵan.

Bilgen emes ıman degen ne nárse,

«Qaryn» degen sózdi ǵana jattaǵan».

Eýropa bilimi materıaldyq qundy­lyq­­­tar­­dy alǵa shyǵaryp, dúnıe bilimin jańǵyrtqany ras. Sol arqyly ekonomıka­lyq, sıfr­lyq damý kókjıegine kóterildi. Biraq záýlim temirler arasynda rýhanı qun­dylyqtar zar­dap shegip jatty. Meıirim, izgi­lik, baýyrmal­dyq, jany ashý, mahabbat pen ádi­let keıinge shegindi. Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezindegi qıturqy áreketter, adam bos­tan­dyǵyna ja­sal­ǵan qastandyqtar, azap lager­leri, jazyq­syz qur­bandar – osynyń bári Eýro­palyq gýma­nızmniń deńgeıin kórsetti.

«Tún balasy ómirinde arzan tańmenen,

Qabyl uly aýyzdanǵan qanmenen.

Tabynatyn qur denege janýar,

Bolǵan emes jumysy onyń janmenen».

Adam jan men tánnen turatynyn esker­­sek, tán ómiri qysqa. Biz tándi janǵa baǵyndyr­saq qana adam atty dańqymyzdy saqtaımyz. Al aqyn kúnbatys jurtynyń kóp halqy­nyń janmen jumysy joqtyǵyna nalıdy. Jan men rýhty zerdelemeı ómir máni qalaı aıshyq­­talsyn? Qur denege kıim berip, tek dene ómirin kóriktendirýmen shuǵyldansaq ǵumyr­dyń zaıa ketkeni emes pe? Shyǵys ilim­deriniń artyqshylyǵy – janǵa tereń úńile bilýinde. «Tán kóretin bastaǵy kóz, baı­qa­maı­dy jan syryn» nemese «janǵa kónsem, jan ıesi Táńirige de kóngenim» degen babalarymyz jan ómirin baqylaýda ustap, zerdeleı bildi.

«Qap-qara tún. Ýaqyt aýyr ótedi,

Oı artynan oılar kelip ketedi.

Tún balasy kór kózinen jas tógip,

Kúnshyǵystan bir paıǵambar kútedi...

...Qaıǵylanba, soqyr sorly, shekpe zar,

Men – Kún uly, kózimde Kún nury bar.

Men kelemin, men kelemin, men kelem,

Kúnnen týǵan, Gýnnen týǵan paıǵambar».

Maǵjan túnek ıisi sińe bastaǵan kún­batys­qa jaryq shashýdy qalady. Aq pen qarany aıyrǵan bilimdar aqyn «jerdiń júzin qarańǵylyq qaptaǵan, jer júzine nur beremin, Kún berem!» dep jar saldy. Biraq zańǵar armanyn júzege asyrýǵa múkis zaman erik bermedi. Shyn máninde, Maǵjan telegeı talantynyń úshten birin de tolyq berip úlgermedi. Bizge jetkeni jeligi basylmaǵan jastyq jyrlary ǵana.