Qazanǵaptyń qasireti

Jýsan terbelgen, saǵym kóshken syrbaz dalanyń syryna qanyp, muńyna ortaqtasý arqyly adamzat óziniń azabymen áý bastan qosyla týatyndaı ma, qalaı. Qasiret ataýlynyń ózi adammen birge jaratylyp, adam dúnıeden ótken soń da jasaı beretindeı bolyp kórinedi. Adaldyqtyń ólgeni adamzat úshin árqashan eleýsiz bolǵan. Alla men adam arasyndaǵy qatynas, Qudirettiń buıyrtqan baq pen sory, kók pen jerdiń arasyn toltyrǵan qýanysh, ıa qasiret, bári de táleıden.

Shyńǵys Aıtmatovtyń «Ǵa­syr­dan da uzaq kún» roma­nyn­daǵy Qazanǵap beınesi adal­dyqtyń bir shyraǵynyń sóngenindeı áser etedi. Nege desek, ómir boıy temirjolshy bolyp jumys atqar­ǵan, eshkimge zııa­ny joq Qudaı dep ǵumyr keshken qońyr adam­nyń dúnıeden ótkennen sońǵy aqyretiniń aldy osyndaı oı salady. Saryózek dalasyndaǵy eleýsiz tirshilik, Qazanǵap, Edige, Edilbaı sııaqty keıipkerlerdiń qanaǵatshyl qońyr tirshiligi ár qazaqtyń aýylynda ótip jatýy múmkin, árıne. Biraq áńgime munda da emes.

Saryózek – ulan-ǵaıyr uly dalanyń bir bólshegi. Saıyn saharada saltanat qurǵan jasampaz sátter de, ókinishke qaraı, ózekti órtep qoıa beretin kezeńder de az bolǵan joq. Qazanǵaptyń qasireti Keńes ókimeti deıtin sumdyqtyń adal adamnyń aldyna kes-kestep turyp alatyn alakóńilinde jatyr. Tirshiliginde ońdyrmaǵan bular ólgennen soń da jetistirmedi ǵoı. Iá, óz betinshe óleń, odan keıin kórgen-bilgenin hatqa túsirip júrgen Ábýtálip Quttybaevtyń da beınesi qabiri belgisiz talaı bozdaqtyń rýhynyń bozdaýy emes pe? Al tirshiliktegi talqany taýsylyp, taǵdyryna núkte qoıylǵanda qarapaıym Qazanǵaptyń rýhynyń osynsha beınet shegetindeı qan­daı jazyǵy bar. Jalǵyz ul Sábıtjannyń sıqy anaý, ózinshe bilimdi, memleketshil, jalǵan zııa­ly. Halyq aýzynda ańyz bolyp saqtalǵan Naıman-Ana beıitine jete almaı, Qazanǵaptyń súıegin sonda qoıa almaı, armanda qalǵan Edige men Edilbaılardyń azaby da az bolǵan joq. Aqyry japan dalanyń bir pushpaǵyn tompaıtqan momyn rýh ataýsyz qalǵan qanshama adamnyń joqtaýshysy sekildi. Al Naıman-Ana beıitine jibermeı qoıǵan kúzetshi, ıtelgi kóz Tańsyq­baev­tyń beınesi keshe kádimgideı dáriptelgen ókimettiń ár qazaq­tyń óligine deıin tor qurǵan tasyrlyǵynyń kórinisi. Jer satylyp ketken, ol endi ózgeniń menshigi, ol jerge endi fánıden qaıtqan adamdy jerleýge bolmaıdy. Naıman-Ana beıitiniń oryny keleshekte tegisteledi. Iаǵnı, ol jerge órkenıet ornaıdy.

Adam men ǵalam qashanda birtutas. On segiz myń ǵalamda bir mezette túrli tosyn qubylýlar oryn alady. Sol sııaqty bir sátte talaı adamnyń taǵdyrynda tolqynysty da, qorqynyshty da kezeńder bolyp jatady. Al adam oıyndaǵy sana jete bermeıtin túpsiz tuńǵıyq, sheksiz shyńyraý báribir ǵalamnan bólinip kete almaıdy. Alaıda jer de, jalpy ǵalam da jalǵyz. Adam da solaı. Jerden basqa álemde tirshilik joq, biraq jer betinde qanshama adam bolsa, sonshama tirshilik bar. Oı árqıly, sana árqalaı, tanym ártúrli. Tek óleń jazý, áńgime jazý, jalpy shyǵarma keıipteý degenimizdiń ózi ádebıet bola bermese kerek. Jazýshynyń ózi paıǵambar tektes tulǵa. Máselen, Balzaktyń keıipkerleri egoızmge jaqyn, Balzak álemdi bir ózi ǵana baǵyndyrǵysy keletin beınelerdi jasady. Iаǵnı, jer betinde ózderinen basqa pende joq, abaısyzda ózin ózi óltirip alýdan qorqatyn adamdar olar. Dostoevskıı uly azap shegýshiler jaǵynda edi. Sol uly azap shegý arqyly jeńiske jetkisi keletin adamdar olar. Sondyqtan jazýshyny paıǵambar tektes tulǵa deıtinimiz, talantty qalamger adam boıyndaǵy túrli qasıetterden týyn­dap ketýi múmkin qasiretterdi aldyn ala eskertýshi bolyp sanalady. Al kimniń kim ekeni bir aýyz sózinen, ıa isinen bilinedi desek, jazýshylyqqa psıhologııa ǵylymy da tán.

 Shyńǵys Aıtmatov ózine tán oıy men qııalynyń shyr­qaý sheginde ǵalamdyq keńis­tik­ten ormantóstikter mekenin ashty. Bul degenińiz tirshiliktiń túrli sıpaty, adamzat boıynda taıtalasyp jatqan túrli aǵymdardyń jıyntyǵy. Sonymen qatar dúnıeniń bári suraq belgi. Adam kim, qaıdan keldi, qaıda, qalaı júrip jatyr, ne isteýi, kim bolýy kerek, odan keıin qaıda ketedi degen suńǵyla suraqtarǵa jaýap izdeıtin de jazýshy. Árıne din qaǵıdatynan bólek, óz tanym-túsinigi turǵysynan. Sol arqyly ádebı formany qalyptaý, jazý mashyǵyn ıgerý degen dúnıeler taǵy bar. «Biz salystyrýǵa kelmeıtin nárselerdi salystyryp jatpaqshy emespiz. Birte-birte bizdiń Jerdegi adamdar da uly progress dáýirine jeter. Bul rette adamdardyń qazir­diń ózinde maqtana alatyn jetis­tik­teri bar. Sóıtse-daǵy bizdi bir suńǵyla suraq azapqa sala beredi: oý, jer betindegi adamzat balasy ózin ózi: tarıh degenimiz – soǵystar tarıhy dep sendirip, tragedııalyq qatelesý jolynda adasyp júrse, ne bolmaq? Adam balasynyń damý joly áýel basta-aq tyǵyryqqa tirelgen qate jol bolsa, ne bolmaq? Ondaı jaǵdaıda biz qaıda bara jatyrmyz, mańdaıymyz qandaı tasqa baryp soǵylmaq? Halimiz osylaı bolǵanda, adamzat balasy osyny erligi jetip túsinip, aqyrzaman topalańynan qutylyp úlgire alar ma eken?» degen sıpaty sumdyq suraqtar oılanýǵa jetelep, aqyl kózine nur quıǵanymen, kóbinese azap pen sherdiń shyndyǵyn oıatyp jiberedi. «Jer betindegi adamzattyń bolashaǵy bizdi úreı­len­diredi. Sonymen birge Dúnıe-Álemde Orman Tós sııaqty úlgili uly el bar ekeni úmittendiredi»  – deıdi jazýshy. Iаǵnı, jaryq pen qarańǵynyń ózara aıqasy. Sana túkpirinde tútegen borasyndaı oıdyń syrtqa shyǵýy.

Ana qursaǵy qarańǵy meken. Adam­­zattyń jaryqqa umtyl­ǵan­daǵy alǵashqy qadamy. Odan sońǵy jaryq dúnıe. Al Jer-Ana­nyń qoıny, qabir qarańǵy. Odan keıingi bizge beımálim, bálkim ólsheýsiz shýaqty jaryq meken. Shegi joq tirshilik bolsa kerek. Qarańǵy men jaryqtyń arasynda adamzatty jantalastyrǵan jalǵan, ólermendikke úıretetin ómir bar. Qazanǵap bizdiń uǵy­mymyzdaǵy tórtinshi, ıaǵnı shek­siz­dikke ulasqan ǵumyrdyń pen­de­si edi. Bar qasiretimen, bar qaıǵysymen sonda ketken. Onyń qasireti adal bolǵandyǵynda. Adal­dyqtyń joly qashanda aýyr. Jazýshy Qazanǵaptyń qasiretin uly Sábıtjan men ıtelgi kóz kúzetshi Tańsyqbaevtyń beınesi arqyly da beredi. Odan burynǵy tirshiliktegi soǵys, qara jumys. Biraq bul sol kezeńdegi barlyq adamnyń basyndaǵy qaıǵy edi. Al bul kórinis sol kezdegi kóp qazaq qazaqtyń tirligi turmaq, óliginiń ózin qurmet tutpaıtynyn kórsetip tur. Eń azaby, Qazanǵaptyń sońǵy amanaty Naıman-Ana beıitinde máńgilik damyldaý edi. Biraq ama­natqa qııanat jasaldy. Tir­li­gindegi oryndalmaǵan kóp armany az bolǵandaı, ólgendegi armany da sol kúıi oryndalmady. Al áke súıegin ózi amanat etken beıitke qoıdyrmaýdyń amalyn jasaǵan jalǵyz uldyń uǵymsyzdyǵy da Qazanǵaptyń qasireti bolatyn. Jazýshy romanda Qazanǵaptyń adaldyǵyn Edige, Edilbaı beıneleri arqyly beredi. Týǵany emes, týysqany emes, biraq kóńili jaqyn jaısańdardyń jan azabyn sýretteıdi.

Bir beıne arqyly berilgen talaı taǵdyr, talaı sát bar shy­ǵar­mada. Máselen, Naıman-Ana. О́z qursaǵynan shyqqan ul Jolamannyń qolynan qaza tap­qan ana. Munda jazýshy adamzat sanasynyń kóp jaǵdaıda aýys­paly ekenin aıtady. Jýan­jýandardyń tepkisinen óz shyq­qan tegin, óziniń kim ekenin umyt­qan Jolaman ázız ananyń oba­lyn arqalady. Máńgúrt ol. Al on eki múshesi saý, biraq máńgúrt bop ketkender Jolamandardan da qaýipti. Gabrıel Garsıa Markes «Júz jyldyq jalǵyzdyq» romanynda Makondo adamdary arqyly adamzattyń azyp-tozýyn jazdy. Jolaman da solaı. Odan keıin aqyn Raımaly áńgimesi. Begimaıǵa jete almaı zaryqqan kóńildiń kúrsinisi. Raımalyny sabaǵan týǵan baýyry Ábdilhannyń on eki múshesi saý bola tura máńgúrttigi shyǵarmany shymyrlandyra túsken shyndyqtar. Iаǵnı, munda da rýhanı azyp-tozý bar. Bir-birimen shendesken shyndyq, aınymas aqıqat týyndynyń taǵdyry arqyly adamzattyń óz azabyn ózine eskertý bolyp tur.

Jaratylǵaly beri talaı soǵysty kórgen qara jer qasi­ret­ten teń­se­ledi. Qara jerdiń baýy­rynda tir­shilik keship júr­gen adamzattyń da barlyq tilegi qan­tógisti boldyrmaý bolsa eken degen jazýshynyń arma­ny osy. Ormantóstikterdiń qandaı beıbit­súıgish jandar ekeni shyǵarmada jazylady. Ádebıet ultqa bólin­beı­di, sondyqtan shaǵyn ǵana toptyń ot basy, oshaq qasyndaǵy áńgimesi ádebıet emes. Bálkim bul bir adamnyń taǵdyry arqyly ǵalamzattyq, adamzattyq máseleni kó­te­retin uly kúsh. Jazýshy eshqa­shan sáýegeılikpen aınalys­paı­dy, biraq sana túkpirindegi shyrqyrap turǵan shyndyqty óz parasaty turǵysynan aıtyp, kelýi múmkin apattardan saqtan­dy­rady. Bolmasa alda bolýy tıis degen, adamzattyń paıdasyna sheshiletin jaqsylyqty ýaǵyzdaıdy. «Ǵasyrdan da uzaq kún» bir mezgilde sheksizdik pen túpsizdikti, bıiktik pen tereńdikti qatar órgen shyǵarma. Al jer betinde qanshama oryndalmaǵan amanat bar. Qııanat jasalǵany qansha. Adamzat keýdesindegi kúmbirlegen qasiret kúıi de sol...

Jambyl oblysy