– Sizderge aldymen mynadaı suraq qoıǵym keledi. Balalar jıylǵan jerlerge, mysaly mektepterge, ki­tap­hanalarǵa kezdesýge jıi baryp turasyzdar ma? Qazirgi balalar neni bilgisi keledi, nege qyzyǵady? Jas ur­paqtyń talǵamyna tatıtyndaı shy­ǵarmalar qandaı bolýy kerek, qandaı qundylyqty hám minez-qulyqty úlgi etip usyna alasyzdar?

Sh.Kúmisbaıuly: – Kezdesýge ara-tura baryp turamyz. Kóbinde bas­taýyshtyń balalaryn alyp keledi. Olar­dyń suraqtary belgili ǵoı. Suraq­taryna qarap ta olardyń kóp kitap oqymaıtynyn ańǵarýǵa bolady.

Qazirgi bala men keshegi balany salystyrý qıyn. Kóp nárse ózgerip ketti. Jazǵanyń jas urpaqtyń talǵamyna tatý úshin osy zamannyń tirshiligin beıneleýiń kerek. Úlken býyn biz kóbinde ótken shaqty jazyp júrmiz. Bir jaǵynan «Meniń atym Qoja» syndy dúnıe týǵyzý da ońaı emes. О́zgergen dúnıeni, ózgergen sanany anyq bilip jazbasań, tartymdy bolmaıdy. Bul kúndegi eń ózekti, eń ótkir máselelerdiń biri – til. Qalalarda óz ti­lin bilmeıtin urpaq ósip keledi. Sondyqtan eń aldymen balalarǵa arnalǵan qazaqsha kitaptardyń sanyn kóbeıtý kerek dep esepteımin.

N.Aqysh: – Qazirgi jaǵdaıdy ózde­rińiz de bilesizder. Osynyń aldynda orta mektepterge, jekelegen kitaphanalarǵa kezdesýge shaqyryp turatyn. Shyny kerek, muǵalimder balalardy ózderi daıarlaıdy. Keıde balalar daıyndalmaı-aq keledi. Sonyń ishinde meniń baıqaǵanym, ádebıetke qumar balalar ár jerde, ár óńirde de kezdesedi. Olardyń aldyna tiri jazýshy kelip turǵan soń, kóbi jazý­shynyń balalyq shaǵy týraly bilgisi keledi eken. «Týrnıkke tartyldyńyz ba? Dop oınadyńyz ba? Kórshi baqsha­dan alma urladyńyz ba?» degendeı suraq­tar qoıady. Bul suraqtardyń bastaýysh sy­nyptarǵa tán ekeni túsinikti. Al jo­ǵary synyp oqýshylarymen sırekteý kezdestim.

Osy jerde bir máseleni aıta ketsem deımin. Keıde fılologııa fakýl­tet­te­riniń stýdentterimen kezdesip qalamyn. Osynyń aldynda sabaq bergen kezderim boldy. Sonda baıqaǵanym, stýdentter­diń ózderi balalar jazýshylary týraly kóp bile bermeıdi. Elge etene tanys Sa­par­ǵalı Begalın, Berdibek Soqpaqbaev, Muzafar Álimbaevtardyń ǵana aty-jón­derin aıtyp qalady. Soǵan qaraǵanda, balalar ádebıeti ýnıversıtetterde de jetkilikti oqytylmaı ma dep oılaımyn.

Jahandaný zamanynda búkil máde­nıetterdiń toǵysýy, sapyrylysyp ketýi júrip jatyr. Ulttyq qundylyqtardan góri jalpy adamzattyq qundylyqtar, jalpy adamı ótkinshi máseleler kóbirek aıtylady. Jas urpaq ulttyq qundylyqty ýaǵyzdaıtyn shyǵarmalardy kóbirek oqysa deımin. Sonyń ishinde talǵamǵa laıyqty bolý turǵysynan bir máselege toqtalýymyz kerek. Ol – eń aldymen shy­ǵarmanyń kórkem jazylýy. Iаǵnı kez kelgen ádebı týyndynyń kórkemdik estetıkalyq deńgeıiniń joǵary bolýyn eskerý kerek. Tili aýyzeki bolmaı, ádebı normamen jazylýy kerek. Múmkindiginshe beıneli sózder bolý ke­rek. Kórkem shyǵarma bolǵan soń tek qana oqıǵa emes, túrli talas-tartys­tar bo­lady. Kóbine balalarǵa durys mi­nez­diń jeńiske jetýi nasıhattalǵany durys qoı dep oılaımyn. Qazirgi ádebıet syn­shylarynyń, qalamgerlerdiń arasynda shetel ádebıetiniń áserimen týyndaǵan jekelegen bir pikirlerdiń aǵymdary bar. Olar ádebıet oqyrmandy tárbıeleýi shart emes deıdi. Demek, ol qandaı shyǵarma bolsa da, qyzyqty bolsyn degenge saıady. Bul jas jetkinshektiń rýhanı dińin, adam­gershilik ustanymyn búldirý degen sóz. Moralǵa qaıshy shyǵarmalardy nasıhattaǵanǵa qarsymyn. Jas bala jas shybyq sııaqty. Ony qalaı qaraı qısaıtsań solaı qısaıady. Osyny eskere otyryp, balalardyń aq qaǵazdaı taza sanasyn búldirip, móldir sýdaı jan dúnıesin bylǵap alýdan saqtaný kerek.

T.Ábdiraıym: – Keıingi kezde balalar ádebıeti jaıly kóp aıty­lyp, kóp jazylyp júr. О́tkende Parlament Senatynyń depýtaty, belgili jýrna­lıst, qoǵam qaıratkeri Nurtóre Júsiptiń «Kitap oqymaıtyn qoǵam qalaı kemel­denbek?» degen másele kóterip, bul saýa­lyn Premer-Mınıstr atyna jol­daǵany, kitap oqýdy qoldaý jáne damytý – jalpyulttyq mindet bolýy tıis eken­digin, buǵan memleket te, qoǵam da bi­rinshi kezekte múddeli bolmaıynsha alǵa órleı almaıtynymyz, ulttyń jańa bol­mysyn bilimdi, kózi ashyq, para­satty, isker, qaıratty qazaq jastary qalyp­tastyratynyn qadap aıtqan bolatyn.

Taǵy bir qýanyshty habar. Elorda­myzdaǵy Ulttyq akademııalyq kitaphana basshysy Úmithan Muńalbaeva, aldaǵy 2021 jyldy Balalar ádebıeti jyly dep jarııalaýdy usynǵan eken. Osy usynysty Mádenıet jáne sport mınıs­trligi maquldap, jaqynda balalar áde­bıetine baılanysty konferensııa ótkiz­bek. Buǵan balalar ádebıetine belsene qatysyp júrgen aqyn-jazýshylar, ǵalymdar, kitaphanashylar qatysady.

Karantınge deıin mektep oqýshyla­rymen kezdesýge kóp baratynmyn. Qazir kitaphanalar áleýmettik «Feısbýk», «Instaqram», «Zoom» baǵdarlamasy ar­qy­ly tikeleı efırge jıi shaqyrady. Karantın ýaqytynda Nur-Sultan, Al­maty, О́skemen, Aqtóbe qalalarynda­ǵy ki­tapha­nalar uıymdastyrǵan on bir onlaın-konferensııaǵa qatystym.

2018 jyly qyrkúıek aıynda, týǵan jerim Aıakózge barǵanymda, aýdan bo­ıyn­sha 8 mektepte oqýshylarmen kezdesý keshi ótti. Munyń aldynda, Aqmola ob­lysynyń Býrabaı aýdanyndaǵy, Qyzyl­orda, Shymkent qalalaryndaǵy mektep oqýshylarmen kezdesý keshim ótken bolatyn.

Balalar kóp nárseni bilgisi keledi, soǵan oraı qoıatyn saýaldary da san ­alýan. Olardyń sergektigi, bilsem, oqy­sam, úırensem degen talaptaryna rıza boldym. О́kinishke qaraı, oqýshylar­dyń basym kópshiligi, balalar ádebıetine bel­­sendi at salysyp júrgen qazaq aqyn-jazýshylaryn jaqsy bilmeıdi. Olar­­dyń tanıtyny, mektep oqýlyǵyna shy­­ǵarmalary engen qalamgerden ári aspaı jatady. Biz bolǵan mektepterdegi kitapha­nalarda kitap qory óte az, jutań. Tipti keıbir mektepter, qazaq tilindegi balalar basylymdaryn almaıtyn kórinedi. Bul – oılanatyn jaǵdaı.

Búgingi bolashaq qamy – erteńgi ult­tyń qamy. Ult demekshi, barlyq másele osy ult taǵdyryna baryp tireledi. Bú­gingi sábı – erteńgi ult kadry! Bul – jaı másele emes, memlekettik másele! Al memlekettik máseleniń eń basynda bala, bala tárbıesi, ıaǵnı bolashaq múddesi turýy tıis.

Balalar ádebıetinde tragedııa bol­maýy kerek, óıtkeni balanyń jany garmonııany, meıirimdi qalap turady. Balalar, ásirese, bastaýysh synyptarda jáne ortańǵy býynda áńgime, ertegilerdi óte qyzyǵyp oqıdy.

Elimiz táýelsizdik alǵan soń ádebıet sál de bolsa toqyrady. Biraq toqyraý de­genimiz, múldem toqtap qaldy degen sóz emes. Ozyq tehnıka men tehnologııa­ny, ǵalamtordy, áleýmettik jelini jaqsy meńgergen jas oqyrmandy tartatyn, tushymdy shyǵarmalar jazýǵa degen izdenis, tyń serpin kerek sııaqty.

Qazaq balalar ádebıetiniń kórnekti ókili, belgili jazýshy Sháken Kúmisbaıuly uıymdastyrǵan, taldyqorǵandyq kásip­ker, mesenat Baýyrjan Ospanov demeý­shilik jasaǵan úzdik balalar týyndylaryna arnalǵan «Daraboz» ádebı báıgesi jyl saıyn turaqty túrde jarııalanyp turdy. Júlde alǵan shyǵarmalar «Káýsar bulaq» degen atpen kitap bolyp shyǵatyn, kitap dúkenderine túsetin, kitaphanalarǵa taraıtyn. Osy «Darabozdy» «Altyn qalam» degen konkýrsqa aparyp tirkedi de, baıaǵy «Darabozdyń» úni óshti, bedeli tómendedi.

«Altyn qalam» konkýrsy kerek. Oǵan esh qarsylyǵym joq. Biraq balalar shy­ǵarmashylyǵyna arnalǵan «Daraboz» báıgesi, burynǵydaı, óz aldyna jeke otaý bolǵany jón.

D.Mamyrbaeva: – Iá, mektep­­ter­degi, kitaphanalardaǵy kezdesýlerge jıi baratynbyz. Táj-tajal oǵan biraz kerme kerip tastady. Onlaın kezdesýler betpe-bet dıdarlasqandaı qaıdan bolsyn...

Qazirgi balalarǵa sıýjeti jeńil, mo­rali azdaý, pafosy kóbirek «Masha men aıý», «Nastıa», «Kekshilder» («Mstıtelı») sekildi dúnıeler unaıdy. Mysaly, eki áńgimeni alaıyq. Birinshisi, tárbıelik máni zor da, ekinshisi, dúnıege qyzyqtyr­ǵysh áseri mol, jeńil jazylǵan qysqa shy­ǵar­ma deıikshi. Olar ekinshisine altyn tap­­qandaı jabysady. Qyzdar jaǵyna ma­hab­bat taqyryby unaıdy. О́tirik aıt­paı-aq qoıaıynshy, kezdesýlerdiń kó­bin­de olar syrt kelbetterimen mon­tıyp otyrǵandarymen, ótken tarıhymyz týraly áńgimelerdi, qazaqy salt-dástúr men tyıymdardy onsha qabyldaı qoı­maıdy. Olardyń boıyna sony sińire almaı otyrǵan ata-ana, mektep, ulttyq ıdeologııaǵa basymdyq bermegen qoǵam kináli.

Qazirgi ósip kele jatqandardyń oqı­tyn shyǵarmalaryna suranysy: jeńil ári aqyl aıtpaıtyn bolsyn.

Balalar jazýshylarynyń mindeti: sek­sen segiz qyrly, bir syrly azamatqa kerekti rýhanı ýyz sińirý.

S.Hasan: – Pandemııaǵa baılanys­ty mektepter men kitaphanalarǵa barýdy sál sıretip aldyq. Áıtpese mek­tepterdegi kezdesýlerge jıi baramyz. Árıne, ár mektep, ár oqýshy ártúrli ǵoı. Ádebıetke, jýrnalıstıkaǵa, jalpy sóz ónerine qyzyǵatyn balalar qu­laq qoıyp tyńdaıdy. Ár sózińnen bir aq­parat alǵysy kelip turady. Qazirgi bala­lardyń qyzyǵatyn dúnıesi kóp. Baı­qaǵanym, ádebı kitaptardan góri, tanymdyq, tehnologııaǵa baýlıtyn, mo­tıvasııa beretin kitaptardy izdep jú­redi. Ol da durys shyǵar, zamanyń talaby sondaı. Buǵan renjýge bolmaıdy. Sebebi balalarǵa arnalǵan zamanaýı shy­ǵarmalar qazir joqtyń qasy. Olar óz­derin qyzyqtyratyn, óz qoǵamyn, óz or­tasyn kóretin shyǵarma tappaı júr. Naryqtyq zaman kóp dúnıege de­gen kózqarasty ózgertti. Buǵan biz beıim­delýimiz kerek. Balalardy qandaı taqy­ryptar qyzyqtyrady? Olar neni úlgi tutady? Qandaı janrǵa búıregi bu­rady. Qazirgi ýaqytta balalardy tartyp áketetin qandaı keıipker kerek? Osynyń bárine jaýap taýyp, bala qyzyǵa oqıtyn dúnıe jazýǵa bolady.

Bizde sheteldegideı balalar ádebıe­tine degen kózqaras qalyptaspaı keledi. Qazaq avtorlary balalardyń jańa shy­ǵarmalarǵa sýsap otyrǵanyn túsine ber­meıdi. Siz aıtyp otyrǵandaı, jas ur­paqtyń talǵamyna tatıtyn dúnıelerdi biz­diń qalamgerler jaza alady. Alaıda ol qalamgerler qazirgi naryqty zerttep, balalardy qandaı taqyryp qyzyq­ty­ratynyn, qandaı kitaptar oqylymdy, satylymdy bolatynyn bile bermeıdi. Ondaı jumystardy ádebı agentter at­qarýy kerek. Bolmasa munymen baspalar aınalysýy qajet. О́kinishke qaraı, bizdegi baspalardyń jaǵdaıy da máz emes. Jaqsy kitaptar shyǵaryp, qazirgi naryqty meń­gerip kele jatqan biren-saran baspalar bar. Alaıda olar tek sheteldik avtorlardy qazaqshaǵa aýdaryp berýmen ǵana shektelip jatqandaı kórinedi.

– Osy ýaqytqa deıin qan­daı kitaptaryńyz shyqty? Olar kitaphananyń sóresinde qalyp ket­­peı, balalardyń qolyna jet­ti me? Muny aıtyp otyrǵan sebe­bim, kitap dúkenderinen eresekter­ge ar­nal­ǵan qazaqsha ádebı kitaptardy kezdes­tir­genimizben, balalarǵa arnal­ǵan kitap­tardy sırek ushyratamyz. Balalarǵa arnalǵan ádebı kitaptar joqtyń qa­sy. О́zderińiz kitap shy­ǵar­ǵanda saty­lymǵa qoıasyzdar ma? Jalpy, me­nedj­ment tý­raly kóz­qaras­tary­ńyz­dy ortaǵa salsa­ńyzdar.

Sh.Kúmisbaıuly: – Balalarǵa arnalǵan qyryq shaqty kitabym jaryq kórdi. «Alpamys batyr», «Qobylandy batyr», «Qozy-Kórpesh – Baıan sulý» jyrlaryn prozaǵa aınaldyrdym. Ony «Alma­ty kitap» baspasy shyǵardy. Kitap­tar aǵyl­shyn tiline de aýdaryldy. Bala­larǵa arnal­ǵan kitabymnyń bireýi qytaı tiline aýdaryldy.

Al endi dúkenderde balalarǵa arnal­ǵan shyǵarmalardyń az bolýynyń sebebi óte kóp. Birinshiden, balalarǵa jazatyn jazýshylar kóbine shyǵarmalaryn gazet-jýrnaldarǵa, saıttarǵa jarııalatyp jatady. О́ıtkeni ony eresekterge arnalǵan kitaptar sııaqty on alty bas­pa tabaqqa toltyrý qıyn. Balalarǵa ar­­nalǵan dúnıeler kóbinde shaǵyn bolady. Ekinshiden, qazirgi kezde kólemdi dúnıeler jazý da sırep bara jatqan sııaqty. О́ıtkeni «Daraboz» báıgesine on shaqty jyl qazy bolǵanda baıqaǵa­nym, balalarǵa arnalǵan shyǵarmalardyń deni áńgimeler bolatyn. Al povester sırek ushyrasatyn. Onda da kóbinde bu­rynǵy kezdiń oqıǵalaryn beınelegen eki-úsh qana povest keletin aldymyz­ǵa. Úshinshiden, taǵy bir qyzyq jaıt, biz­de balalarǵa arnap shyǵarylatyn ki­tap­tardyń bezendirilýine qatysty úl­ken másele bar. Baspalar soǵan onsha mán bermeı keledi. Eresekterge arnap kitap shyǵaratyn baspalarda bala­lar úshin de kitap shyǵyp jatady. Biraq sol kitaptardyń bezendirilýine, kórkemdigine, tartymdylyǵyna onsha mán berilmeıtinine kóńilim qulazıdy. Almatyda balalarǵa arnap kitap shyǵa­ratyn jalǵyz baspa bar. Men sol jerde segiz jyl qyzmet istedim. Bul baspa ne­gizgi basymdyqty balalarǵa bergen soń, búkil dúnıesin tartymdy, sapaly etip shyǵarýǵa tyrysady. Biraq bir átte­gen-aı, memlekettik tapsyrys az. Jy­lyna eki-úsh qana kitap. Ol ne bolady? Son­dyqtan qazirgi kezde sánde júrgen, sózi az, sýreti kóp kitaptardy shyǵaryp jan baǵýda.

Rasynda, bizde dúkenderde balalar­ǵa ar­nalǵan rýhanı ónimder óte az. Sol az­dyń ornyn jabý úshin shamamyz kelgenshe túrli mekemelermen kelisimge kelip, keıde bastamashy bolyp eńbektenip jatyrmyz. Plenýmdardan, jınalys­tardan, kezdesýlerden qalmaýǵa tyrysamyn. Barlyq jerde balalar ádebıe­ti­ne qatysty máselelerdi «attandap» aı­typ-aq júrmin. Biraq jasym da kelip qal­dy. Menedjmentti keıingi tolqyn qolǵa alyp, jigerlenip jumys istese, alyn­baıtyn qamal joq qoı.

N.Aqysh: – Eń alǵash ádebıetke kelgende jazýdy balalar ádebıetinen bastadym. Kóriný, tanylý ońaı sharýa emes bolatyn. Jabyq báıgeler júrip jatatyn sol zamandarda. Jastardyń ortalyq uıymy men balalarǵa arnalǵan baspa jáne baspa isin qadaǵalaıtyn komıtet birigip, jas jetkinshekterge báıge jarııalaıtyn. Soǵan qatysa júrip, «Jum­­baq izder» atty shytyrman oqıǵaly po­vesim arqyly tanyldym. Sodan beri balalarǵa arnalǵan jıyrmaǵa jýyq kitabym jaryq kóripti. Men kitaptardyń «kitaphanalardaǵy sórelerde qalyp ketýi» deıtin pikirmen kelispeımin. Ol kitaptar qalaı da balalar qolyna tıedi. Olar ony oqyp bolǵan soń qaıta ákelip ótkizedi. Al «dúkender sóresinde qalyp qoımaı» dese, bul bólek áńgime. Biraq dúkenderge shyǵarý ońaı sharýa emes. Jeke qarjymen shyqqan kitaptardy satýdyń kóptegen tetikteri bar. Dúkenderde balalar ádebıetiniń kóp kezdespeıtini ras. Degenmen baspasózden oqysaq, jeke avtorlar balalarǵa arnalǵan kitaptaryn shyǵaryp jatqanyn bilemiz. Olar qandaı joldarmen taratylady, nege dúkenderde az, ol jaǵyn tereńdep aıtyp, oǵan taldaý jasaı almaımyn. Menedjment kerek degen durys pikir. Sheteldiń baspasóz jaǵdaıynda ádebı agentter bolatynyn bilip júrmiz. Olar bir jazýshymen qalyp qoımaı, birnesheýimen kelisim jasasyp, kitaptaryn shyǵartyp, dúkenderge taratyp, ústine óziniń paıyzdyq mól­sherin alyp, ózine de, avtorǵa da paıdaly tirshilik jasaıdy eken. Osyndaı agentter arqyly jumys jasaý kerek dep oılaımyn.

T.Ábdiraıym: – Búginge deıin meniń balalarǵa arnalǵan «Erkeshora», «Áýelep ushqan tyrnalar», «Aqqoıannyń úıshigi», «Jalqaýlyqqa kim úıir?», «Ala­buǵa aýlaǵan kún», «Letıat jýravlı» degen kitaptarym memlekettik tapsyryspen jaryq kórdi. Osy jınaqtarym elimizdegi negizgi kitaphanalardyń kitap qoryn­da bar. Al «Dala áýeni» jınaǵym, «Ata­mura: mektep kitaphanasy» degen serııamen ­2015 jyly shyqty.

«Atamura» baspasyna qarasty Nur-Sultan, Almaty qalalaryndaǵy, oblys jáne aýdan ortalyqtaryndaǵy, jıyny 47 kitap dúkenderinde «Dala áýeni» jınaǵym satylyp jatyr. О́týi jaqsy dep estidim.

Kitap dúkenderine jıi baryp júre­min, sonda baıqaǵanym, Reseıden shyǵa­tyn balalarǵa arnalǵan kitaptar kóp jáne be­zendirilýi keremet. Úlkenderdiń ózi qy­zyǵady.

Bizdiń elde jaryq kórgen, balalarǵa arnalǵan kitaptardy kórip qarnyńyz ashady. Búldirshinderge arnalǵan kitaptyń syrtqy muqabasynan bastap qarpine deıin ádemi ári sapaly bolýy tıis.

Deı turǵanmen, «Almaty kitap», «Ata­mura», «Folıant», «Arýna», «Ba­la­lar ádebıeti» sııaqty baspalar ádemi be­zendirilgen azdy-kópti kitaptar shyǵa­rý­da. Biraq baǵasy qymbat. Mundaı kitap­tardy ekiniń biri satyp ala almaıdy.

D.Mamyrbaeva: – Balalar men jasóspirimderge arnalǵan «Qosh bol, balalyq», «Jetim qulyn», «Mahabbattyń aq jaýyny», «Robottar otbasy» (endi shyǵady) degen kitaptarym shyqty. Bári birdeı oqyrmandar qolyna jetti dep oılamaımyn. Degenmen ótken jyly Jam­byl oblysy, T.Rysqulov aýdany, A.Baı­tursynov atyndaǵy orta mekteptiń oqýshylarmen kezdesýde bir oqýshy «Siz­diń «Indıgo» degen áńgimeńizdi oqyp, Almatyda úıińizdi qaı jerde ekenin oısha kóz aldyma elestettim», – dedi. «Oqıdy eken ǵoı» dep qýanyp qaldym.

Kitap shyǵaryp, ony satylymǵa qoıýǵa ıkemdele almaı qoıdym. Marketıng, menedjmentke retrogradtyq kózqaraspen qaraımyn. Onyń durys emes ekenin de bilemin.

S.Hasan: – Balalarǵa arnalǵan bir­de-bir jeke kitabym shyqqan joq. О́leń­derim «Baldyrǵan», «Ulan» sekildi ba­lalar basylymdaryna, ujymdyq jı­naqtarǵa, balalar ádebıeti antologııalaryna shyǵyp júr. Balalar ánderine jazylǵan óleńderim telearnalardan be­rilip keledi.

Jeke kitabymdy shyǵarmaýymnyń bir sebebi, ózińiz aıtyp otyrǵandaı, kitap naryǵyna, menedjmentke kelip tireledi. Balalarǵa arnalǵan kitap shyǵarý quny qymbat. Bala kitaby onyń tanym-tal­ǵamyna dóp kelýi kerek. Kitaptyń maz­muny men sýretteri de saı bolýy tıis. Ol degenimiz sýretshiniń de eńbegi elenip, tıisti qalamaqy tólenýi kerek degen sóz. О́kinishke qaraı, bizdegi balalar kitabyn shyǵaryp júrgen bas­palar bul jaǵyna bas qatyra bermeıdi. Eger bizde de sheteldegideı menedjment jolǵa qoıylsa, túrli zamanaýı talaptar bo­ıynsha kitap shyǵarylsa, avtor men bas­pa arasyndaǵy baılanys jandansa, kóp dúnıeniń kúrmeýi sheshiler edi.

– Shyny kerek, qazirgi ja­handaný zamanynda balalardyń aqyl-esi, tanym-túsinigi bizdiń bala kezi­mizben salystyrǵanda áldeqaıda ilgeri ketti. Buǵan zamanaýı quraldar da áserin tıgizip jatyr. Biz kitap oqy­tam degenshe, olar mobıldi telefonnan ne teledıdardan mýltfılm men oıyndardy kórip úlgeredi. Ondaǵy taqyryptardy aıtyp taýy­sa almaımyz. Bári bar. Osyndaı jaǵdaıda balalar ádebıetin zamanaýı­ qu­raldarǵa júkteý, BAQ arqyly nasıhattaý ja­ǵy shabandaý bolyp jatqan joq pa? Sizderdiń oılaryńyz qandaı?

 Sh.Kúmisbaıuly: – Osynyń bári aınalyp kelgende balalar ádebıetin damytý, óz avtorlarymyzdy nasıhattaý deıtin máselege tireledi. Budan bir­­neshe jyl buryn jazýshy Sultan Qa­­lıev ekeýmiz balalar ádebıetine ar­nal­ǵan «Daraboz» deıtin báıge uıym­dastyrdyq. On bir jyl boıy tek qana balalar shyǵarmalaryna júlde taǵa­ıyndalyp keldi. Sultan ekeýmiz bir kúni «Jer-Sý» korporasııasyna bardyq. Bas­shysy Baýyrjan Ospanov esimdi ­ji­git eken. Bizdi jyly shyraımen qarsy alyp, buıymtaıymyzdy surap, keler jyl­dan bastap qolynan kelgenshe kómek­tesetinin aıtyp kóńilimizdi demedi. Sol jigit sózinde turyp, on bir jyl boıy «Darabozǵa» demeýshilik jasady. Bas júldesi bir mıllıon teńge, odan keıingi oryndary retine qaraı 700, 500, 300, 200 myń teńgelik qarjylardy berip otyrdy. Júlde alǵan shyǵarmalardyń jınaǵyn kitap etip te shyǵardyq. Biraq bir jyldary men aýyryp, operasııaǵa tústim, Sultannyń da sharýalary shyǵyp, «Darabozdy» uıymdastyrý jumysyna bir qyz bala kelgen edi. Baýyrjanmen kelise almaı qaldy ma, áıteýir aıaq jaǵy shıki boldy. Biraq bizdiń Baýyrjanmen kelispeı, renjisip qalǵan jerimiz bolǵan joq. Qazir de balalar ádebıetin qoldaý, damytý, nasıhattaý úshin «Daraboz» sııaq­ty dúrkiregen ádebı báıge qajet dep esepteımin. Balalar ádebıetin úkimettiń ózi qoldaýy kerek. Sózdiń shyny kerek, bizde balalar ádebıetine degen kózqaras keńes úkimetiniń tusynda da onsha emes bolatyn. Sol kúni búginge deıin jalǵasyp keledi. О́z basym sońǵy kezderi balalar ádebıetine qatysty joǵary jaqtyń jyly lebizderin estip, biraz qýanyp qaldym.

N.Aqysh: – Bul óte ózekti másele. Qazir ata-analar, eresekter men muǵa­limder «balalarǵa kitap oqyta almaımyz» deıdi. Bul – shyndyq. Men óz nemerelerime shyǵarmalardy daýystap oqyp berem. Solardy kishkeneleri ǵana tyńdap, úlkenderiniń oıy basqa jaq­ta turatyn sııaqty. Osyndaı jaǵdaıda kórkem shyǵarmalardy elektrondy qu­raldar arqyly balalar aldyna kól­de­neń tartý kerek degen oı óte durys. Biraz ýaqyttan beri aıtylyp ta júr. Munyń formattaryn tabý kerek. Osy máseleler talantty rejısserler men ssenarııshilerdiń, ony bekitip, qarjy bóletin quzyrly mekemelerdiń qolynda. Beınematerıaldardy bir adam jasaı almaıdy, uıymdastyrý, úılestirý ju­mys­­tary kóp. Jahandaný zamanynda nege mundaı tetikterdi paıdalanbasqa? Bastysy, ol ónimder balalardy ıman­dylyqqa, patrıottyq sezimderge tár­bıeleýi kerek.

T.Ábdiraıym: – Psıholog maman­dardyń sózine sensek, qyryqpyshaq tóbeles, atys-shabysqa toly túrli baǵ­darlamalardy turaqty kórý, qalta tele­fonǵa, planshetke jıi úńilý balalardyń minez-qulqyna, mıyna, ıaǵnı psıhıkasyna salmaq túsiredi. Densaýlyǵyna keri áser etedi. Tipti keı jaǵdaıda maman dárigerdiń kómegine júginýge týra keledi. Ondaı jaǵymsyz dúnıeler balany qatygezdikke beıimdep, meıirim-qaıyrymnan alystaýǵa ıtermeleıdi.

Sol úshin de balalar jazýshysyna artylar salmaq zil batpan. Jaqsy shyǵarmalar qaı kezde de, qaı zamanda da oqylady. Búgingi ýaqyt talabyna saı búgingi balalar tehnıka men tehnologııany meńgerýi, bilýi, úırenýi qajet. Menińshe, kitapty eshqandaı tehnıka almastyra almaıdy. Kitaptyń orny bólek! Kitap balany otyrýǵa, shydamdylyqqa, eńbek etýge tárbıeleıdi. «Artyq bilim – ki­tapta» dep hakim Abaı babamyz aıt­qandaı, oqýshyny kitapsyz, kitapty oqý­shysyz kózge elestetýdiń ózi qıyn. Qazaq tilindegi tili shuraıly, mazmuny tereń, ádebı kitaptar – qazaq tilin úırenýdiń úlken mektebi.

D.Mamyrbaeva: – Iá, solaı. Qa­zirgi balalardyń kóbiniń qolyna kitap ustatsań, birden uıqylary keledi. Tıtteı kezderinen kitap oqýǵa daǵdylanǵan bizdiń úıdiń balalary, nemerelerimiz úsh aı shamasy kitap oqymaı ketse odan keıin qıqańdap, esinep, maýjyrap baryp, áreń esterin jınap alady.

Onyń sebebi ınternettegi jeńil aq­parattardy qabyldaýǵa tez daǵdylanyp alady. Aýyrdyń ústimen, jeńildiń astymen jazylǵan dúnıelerdi oqýǵa jyldam beıimdeledi. Osylardyń yǵyn taýyp, balalarǵa arnalǵan shyǵarmalardy nasıhattaý, olardy zamanaýı quraldarǵa júkteý endi-endi qolǵa alynyp jatyr-aý deımin.

S.Hasan: – Ol jaǵy da bar. Zama­naýı quraldardyń kitapty ysyryp bara jatqany ras. Biraq ol qorqatyn nárse emes. Kitap qashan da kitap bolyp qala beredi. Másele balany qyzyqtyrýda, onyń kitapqa degen mahabbatyn oıatý­da. Ol úshin árıne soǵan saı kitap kerek. Balaǵa kóp jaǵdaıda aldymen ata-anasy qamqorlyq tanytýy qajet. Psı­holog­tardyń aıtýyna qaraǵanda, sábı dúnıege kelgende onyń mıynda kóptegen neırondy baılanystar bolady eken. Eger bala olardy 5-6 jasqa deıin qoldanbasa, mı ony qajetsiz dep tanyp, álgi jasýshalar joıylatyn kórinedi. Ol ne degen sóz? Bala boıyndaǵy qabilet, potensıa­lyna jaýapty neırondar da joıyldy degen sóz. Al ata-ananyń mindeti osy­ny ýaqtyly anyqtap, balany óz beıim­di­li­gine qaraı baǵyttaý kerek. Kitap oqy­typ, túrli seksııa, úıirmelerge aparý qajet. Kitap oqyǵan balanyń oı-órisi keńeıedi, sózdik qory ulǵaıady, tili baı bolady. О́kinishke qaraı, muny qazirgi ata-analardyń ózi eskermeıdi, kitap betin ashpaıdy. Sodan keıin kimge renjıdi? Bizdiń qazaq «Balapan uıada ne kórse, ushqanda sony iledi» deıdi. Jany bar sóz.

– Qalamger retinde balalar týraly fılm ne mýltfılm túsirip júrgen kınostýdııalarmen, jekelegen rejısserlermen baılanystaryńyz bar ma? Mysaly, olarǵa táýelsizdik jyl­darynda balalarǵa arnap jazyl­ǵan qaı myqty shyǵarmalardy usynar edińizder?

Sh.Kúmisbaıuly: – Munyń ózi uń­ǵyl-shuńǵyly kóp álem eken. Eń aldy­men ssenarııshini tabýyń kerek. Shyǵarmam dap-daıyn dep oılaısyń, biraq fılmge aınalýy úshin kóp eńbek qajet. «Ǵajaıypstanǵa saıahat» deıtin mýltfılmniń ssenarııimen jumys istegende munyń qandaı qıyn jumys ekenin kórdim. Sonyń 100-den asa serııasy túsirildi. Jalpy, balalar taqyrybyna jazatyn qalamgerler men telearnalar men kınostýdııalar tyǵyz baılanysta bolsa, kóp dúnıeler ómirge keler edi-aý. Qazir mysaly, balalarǵa arnalǵan kórkem fılmder de joqtyń qasy. Telearnalar buryn túsirilgen fılmderdi qaıta aınaldyryp kórsete beredi. Eger kórkem fılm men mýltfılmder túsirý qajet bolsa, bizde jaqsy shyǵarmalar kóp qoı. О́zim Tolymbektiń «Tunjyr» deıtin shyǵarmasyn fılmge suranyp turǵan týyndy dep aıtar em.

N.Aqysh: – Shyndyǵynda solar­men baı­lanysym joq. Olar da shyǵarma­la­rymdy bile bermeýi múmkin. Mende osy jaǵy kemshin qalyp jatyr. Kıno jasaýǵa nemquraıly qaraıtyn jazýshylar qatarynanmyn. Keıbir tetikterin shamalap bilsem de, aralaspappyn. Meniń­she, buǵan kınostýdııanyń rejısserle­ri qy­zyǵýǵa tıisti. Olar da izdenýi kerek. Mysaly, meniń «Kıeli kóldiń qa­raq­shylary» atty shyǵarmam bar. О́z shyǵar­malarym arasynda kıno túsirý úshin jaraıtyny sol dep oılaımyn. Basqa avtorlardy aıtatyn bolsaq, jas býynnan Darhan Beısenbek, Záýre Tórehanova, Álibek Baıbol, Eldos Toqtarbaı, aǵa qalamgerlerden Raıhan Májenqyzy, To­lymbek Ábdiraıym, Kósemáli Sátti­baıuly, Kómek Ybyraıymov sııaqty avtorlardyń shytyrman oqıǵaly shyǵar­malary kınoǵa suranyp tur. Tabıǵattaǵy qyzyqty jaǵdaıattardy tartymdy etip jaza biletin Turdaqyn Jeksenbaıdyń týyndylary da fılmge aınalsa, balalar úshin qyzyqty bolar edi. Sondaı-aq aqyn Baıbota Qoshym-Noǵaıdyń bıyl Memlekettik syılyqqa usynylǵan «Dos­О́tyq joralǵy» kitabyndaǵy keıbir shy­ǵarmalar jekelegen mýltfılmder tú­sirýge ábden jarar edi.

T.Ábdiraıym: – Mýltfılm túsi­retin kınostýdııalarmen, rejısserlermen tanystyǵym joq. Ondaı óner tulǵalarymen jolyǵyp, áńgimelesý jos­parda tur. Jolyǵa qalsam, ózim jazǵan «Tunjyr» povesimdi taǵy basqa birer áńgimelerimdi kıno fılm etip túsirýge usynys jasar edim.

Táýelsizdik jyldary jaryq kórgen, Nurǵalı Orazdyń «Sıqyrly apelsın», Gúlzat Shoıbekovanyń «Úsh bala», Baıan Bolathanovanyń «Sarykójek», Turlybek Mámeseıittiń «Men qazaq eken­min», Dildar Mamyrbaevanyń «Mahab­battyń aq jaýyny», «Qosh bol, balalyq», Qarjaýbaı Omarulynyń «Tiri jetim», Álibek Faızýllaevtyń «Kóztúrtki» atalatyn balalarǵa arnalǵan týyndylary mýltfılmge, shaǵyn metrajdy kınofılm túsirýge laıyq dep oılaımyn.

D.Mamyrbaeva: – Balalar týraly fılm, mýltfılm túsirip júrgen kınostýdııalarmen, rejısserlermen baılanys jasamappyn.

О́z basym olarǵa Meıirjan Jylqy­baıdyń «Taýǵa saıahatyn» usynar edim. Kúshik Dostyń, Mımı mysyqtyń , Jebe – Qulynnyń beıneleri balalarǵa birden unaıdy dep oılaımyn.

Arasanbaı Estenovtiń «Kóne kentter kúmbiri» degen kitaby bar. Úlken ta­nymdyq dúnıe. Balalar Aspara, Bala­saǵun, Barshakent, Dorjykent, Ispıd­jap qalalarynyń tarıhymen tanysa alady. «Arýna» baspasy «Mızam» serııasymen balalarǵa arnalǵan aýdarma áńgimeler shyǵarady. Mýltfılmge suranyp-aq tur. Tanymdyq baǵyty basym.

S.Hasan: – «Saf Media» stýdııa­sy­nyń dırektory Saltan Saıranuly, «ARA studios» stýdııasynyń dırektory Meıirjan Sandybaımen jaqsy baılanystamyn. Saltan Saıranulymen birge osydan biraz jyl buryn «Balapan» arnasyna laıyqtap bir anımasııalyq joba usynǵanbyz, qoldaý tappady. Meıirjan Sandybaıdyń «Balapan» arnasynda berilip júrgen «Sábı» mýltfılmi án­deriniń sózin daıyndadym. «Trinity» prodıýserlik ortalyǵy «Balapan» arnasynan berilip júrgen «Átkenshek» jobasyn meniń «Qolyńdy jý» óleńimmen bastady. «Átkenshek» jobasyna taǵy biraz óleńder usynǵam, shyǵý-shyqpaýyn ózderi kóre jatar. Jalpy, anımasııa óte qymbat turatyn jáne tynymsyz ju­mysty talap etetin sala. Alaıda múm­kindik bolsa, qazaq qalamgerleriniń talaı klassıkalyq shyǵarmasyn mýltfılmge aınaldyrǵanǵa ne jetsin?!

– Balalar ádebıetin zaman ta­labyna saı, joǵary talǵammen, kór­kem úlgimen jasaý úshin qandaı yntalandyrý kerek? Sizder ne aıtasyzdar?

Sh.Kúmisbaıuly: – Bir kezderi «Ba­lalardyń basynan kim sıpaıdy?» degen maqala jazǵam. Eń aldymen balalar taqyrybyna shyǵatyn kitaptar kó­beıse deımiz. Jazýshylardyń qalam­aqysy kóbeıse deımiz. Balalarǵa arnal­ǵan kitaptar shyǵaratyn jalǵyz baspa bar. Onyń ózine tam-tum tapsyrys túse­tinin joǵaryda aıttym. Arnaıy balalar ádebıeti úshin úlken baspa qajet der edim. «Daraboz» sııaqty báıgeler uıym­dastyrylsa deımiz. Balalar ádebıetiniń jyldar boıy toń bop qatqan máselesin sheshý az ǵana ýaqyttyń enshisinde emes. Oǵan biraz ýaqyt kerek, yqylas pen kóńil kerek.

N.Aqysh: – Balalar ómirinen shy­ǵarma jazam degen adam búgingi ómirdi, ózderi ómir súrip otyrǵan ortany jaqsy zertteı bilýi qajet. Ádebı daıyndyǵy, talanttyq deńgeıi óz aldyna, ony zertteý kerek. Balalar taqyrybyna qalam tartyp júrgen qazirgi aǵa býyn jazýshylar, ıaǵnı bizder eski qormen júrmiz. Ertede bolǵan oqıǵalardy tiriltý jaqsy-aq, biraq qazirgi zamannyń suranysyn da eskerý qajet. Sosyn qazirgi ádebıet zertteýshiler men ustazdar balalarǵa za­manaýı ertegiler qajet degen pikir aıtyp qalyp júr. Daıyn eken dep she­teldik úlgilerdi ala salýǵa bolmaıdy. Talantty adam zamanaýı dúnıelerdi de qazaqy qalypqa túsirip, óz ortamyzda, ultymyzǵa tán rýhanııat sheńberinde kór­sete alady dep esepteımin.

Buryn jazýshylardy yntalandyrý úshin joǵaryda aıtylǵandaı, «Daraboz» báıgesi jarııalanyp keldi. О́z basymyz oǵan qatysyp kórmesek te, báıgeniń balalar jazýshylaryna ájepteýir stımýl bolǵanyn atap aıtqanymyz oryndy. Mundaı báıgeler bir korporasııanyń deńgeıinde shektelip qalmaı, memlekettik deńgeıde iske asyrylsa, nur ústine nur bolar edi. Aınalyp kelgende balalar ádebıetine qatysty atqarylar sharýalar shash etekten. Sondaı-aq, búgingi tańda Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń mektep kitaphanasyn qalyptastyrýǵa baıla­nysty kóterip jatqan áńgimesi óte ózekti. Buryn da qolǵa alyný kerek edi. Qazir sol jumystyń basy-qasynda júrgenimdi atap aıtýym kerek.

T.Ábdiraıym: – Memlekettik tap­syryspen shyǵatyn kitaptarǵa tóle­netin qalamaqy joǵary bolýy kerek. Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń baǵdarlamasy boıynsha 3-5 myń taralymmen shyǵarylatyn kitaptar oblystyq, aýdandyq, qalalyq kitaphanalarǵa ǵana taratylady, kitap dúkenderine túspeıdi. Al balalardyń bári kitaphanaǵa bara bermeıdi ǵoı.

Kitap shyǵaratyn tıisti mınıstrlik ta­ralym mólsherin kóbeıtip, keminde 50 pa­ıyzyn satýǵa shyǵarǵany jón dep oılaımyn.

Bul máseleni baspalardyń ózderi de sheshýge bolady. Iаǵnı, qosymsha 2-3 myń dana artyq shyǵaryp, kitap dúkenderine satýǵa qoısyn. Jaqsy kitap qaı kezde de satylady jáne baspaǵa qarjylaı tabys ákeler edi.         

2019 jyldyń qańtar aıynda. Qazaq­stan Jazýshylar odaǵynda, bas­qarma tór­aǵasynyń orynbasary Baýyr­jan Ja­qyptyń tóraǵalyǵymen balalar áde­bıeti keńesiniń kezekti májilisi ótip, ki­tap shyǵarýǵa baılanysty tıisti mı­nıs­trlik jarııalaıtyn tenderdi balalar ádebıetiniń kitaptary úshin bólek ja­rııalaý qajettigin, búldirshinderge ar­nal­ǵan kitaptardyń bezendirilýi jaqsy bolý kerektigin aıryqsha atap aıtty.

Jalpy, balalar men jasóspirimderge arnalǵan ádebı báıgeler kóp bolǵany durys! Bul konkýrstar, balalar áde­bıetine jańa esimder ákeledi. «Bulaq kórseń kózin ash» demekshi, jas talanttar tanylady. Balalar ádebıetiniń baǵy janady! Gúldeıdi! Kórkeıedi! Qanatyn keńge jaıady!

D.Mamyrbaeva: – Memleket balalar ádebıetin qamqorlyǵyna alý kerek degen sóz jyl saıynǵy jazýshylardyń basqosýlarynda aıtylyp keledi. Úlken jaqtan qolynda bıligi bar ýákil kelip qatysyp otyrsa, onyń da qulaǵyna ilip jiberemiz. Ýáde berip ketedi. Senemiz. Biraq balalar ádebıetiniń máselesin sheshýge kelgende ortadan áıteýir bir nárseler kesip ketedi. Bar táttisin bala­lardyń aýzyna tosatyn ult edik, qazir syı-sııapat bererde «tátti jeseń tisiń túsip qalady, bar dalaǵa oınap kel» – dep syrtqa shyǵaryp jiberedi.

Prezıdenttik stıpendııaǵa balalar jazýshylarynyń tizimi ilinbeıdi. «Alash» syılyǵyna bolsa da. Kezinde nasıhat ­bıýrosy degen bolǵan. Qazir de sony qolǵa alýǵa bolady ǵoı. Memlekettiń ıdeologııasy solaı bolý kerek. «Mynaý kerek» dep jınaqtaıtyn, júıege salyp otyratyn qormal saıasat kerek.

Orystardyń «Masha ı medvedin» qarańyz. Jazyldy, mýltfılm bolyp shyqty. Ile-shala ony nasıhattaıtyn qýyr­shaqtar, kúndelikter, dápterler de qaptap ketti. Osy attas jýrnal da aı saıyn shyǵady. «Tetrad smertı», «Mstıtelı» de solaı boldy. «Muzdy ólke­niń» janashyrlary da lezde osyndaı jan-jaqty jumysqa kirisip jatyr. Onyń bárin jalǵyz avtor atqara almaıdy, memlekettiń demeýi, qozǵaýy kerek.

S.Hasan: – Joǵaryda aıtyp ketkendeı, qazirgi naryqty zerttep, balalardy qandaı taqyryp qyzyqtyratynyn, qandaı kitaptar oqylymdy, satylym­dy bolatynyn aıtyp, balalar qalam­gerlerine baǵdar bergen durys. Baspalar men ádebı agentter osy baǵytta birlesip jumys istese, qalamgerdiń de shabyty oıanar edi. Sosyn árıne balalar áde­bıetin aıaǵynan tik turǵyzý úshin qazirgi «Ulttyq aýdarma bıýrosy» sekildi bala­larǵa arnalǵan kitaptardy janrlar boıynsha júıelep, jaryqqa shyǵaratyn bir mekeme qajet. Osy mekeme aıasynda zamanǵa saı balalar ádebıeti bas­pasyn qalyptasty­ryp, osy baspa ar­qyly álemniń balalar­ǵa arnalǵan klas­sıkalyq shyǵarmalaryn, ertegilerin, qa­zirgi qalamgerlerdiń áde­bı kitaptaryn, balalardyń qyzyǵýshyly­­ǵyn qalyptas­tyratyn, belgili bir baǵytqa ­baýlıtyn tanymdyq kitaptardy qazaq tiline aýdarý qajet. Odan bólek ózimizdiń balalar ádebıetiniń klassıkteriniń tań­damaly shyǵarmalaryn jáne qazirgi balalar qalamgerleriniń kitaptaryn (dra­matýrgııa, poezııa, proza) shyǵarý qajet. Sondaı bir yntalandyrý jasamasa, mem­leket­tiń balalar ádebıetin qol­daımyn degeni jaı ǵana sóz bolyp qalady.

Suhbatty uıymdastyrǵan

Aıgúl SEIIL,

«Egemen Qazaqstan»