Akademık Álııa Beısenova: Ádildik – eldiń temirqazyǵy

Kezinde Serik aǵa ekken jemis aǵash­­tary ıesiniń eńbegin osy kúnge jalǵap turǵandaı. Bul úıge ulty­myzdyń qandaı myqtylary kelmedi deseńizshi!.. Ol da – bir tarıh. Áde­bıet­­taný abyzynyń kózi – Álııa apaı úı ishinde, ustazymyz árdaıym jaı­ǵasatyn oryndyqty aıalaı, súıene otyr eken. Toqsannyń tórine shyqqan belesimen quttyqtadyq.

Osydan on shaqty jyl buryn aıtýly mereıtoıǵa oraı ustazdar úıine bas suqqan edik. Kireberis dálizden bastap, ekinshi qabattaǵy jumys kabınetine sheıin tizilgen yqylas gúlderi sol toıdyń saltanatynan habar berip turǵandaı-tyn. Sondaǵy Serik aǵamyzdyń adamshylyǵy esimnen ketpeıdi. Úlken-kishi demeı jurttyń bárine kóńil bólip, jaǵdaıyn suraǵan-dy...

Áli esimde, bir top shákirti quttyq­taı kelipti. Ishinde tanymal aqyn da, ádebıetshi ǵalym da boldy. Birazy bizdeı QazPI-diń túlegi edi.

Álııa apaıdyń ápkesi Dámesh apa bar – bárimiz dastarqan basyna otyrdyq. Sóz reti kelgende aıtaıyn, marqum Dá­mesh apa – joǵary bilim alǵan alǵash­qy qazaq qyzdarynyń biri. О́z qatarynan oza shyǵyp, soǵys jyldarynda jastardy basqaryp, partııa qyzmetinde bolǵan. Respýblıka saý­da mınıstriniń orynbasarlyǵyna deıin kóterilgen, ózinen keıingi ba­ýyrlaryn asyrap, baǵyp-qaǵyp, qıyn jyldardyń taýqymetin tarttyrmaı, bir qaraǵa jetkizgen de – osy asyl apamyz. Bul bir  Beısen-Sársen áýletiniń taýsylmas tarıhy. Muny Álııa apaı «О́mir ótkelderi» atty memýarynda tamasha jazǵan.

Búginde Álııa apaı az qozǵalady. Biraq tyń. Bilim-ǵylym salasynan qol úzbegen. Árdaıym shákirtterimen baılanysta. Áńgimesinen jylylyq, shynaıylyq esip tur. Men dıktofon túımesin basyp qoıdym.

– Álııa apaı, biz sizdiń ǵylymnyń «ınemen qudyq qazǵandaı» qıyn jolynda tyndyrǵan ulan-ǵaıyr isterińizge súısinemiz. Qazaqstan geografııasy men ekologııasy salasyndaǵy 450-den astam ǵylymı eńbektiń avtorysyz. Monografııalaryńyz ben oqýlyqtaryńyzdyń ózi 20-dan asady. Eńbekterińiz aǵylshyn tilinde de shyqty. Onyń ústine elimizde ekologııalyq joǵary bilimniń negizin qalap, osy baǵytta Abaı ýnıversıteti men Eýrazııa ýnıversıtetinde qatar shákirt tárbıelegen bastamashyl ǵalym­syz. Bul – qajyr-qaıratty myq­ty adamnyń qolynan ǵana keler sha­rýa. Siz akademıkter shańyraǵynyń otanasy, uıytqysy boldyńyz. El tanıtyn akademık Serik Qırabaevqa aqylshy, súıenish bolǵan aıaýly jarsyz. Osy oqyǵannyń birneshe býy­ny qazaq ádebıetin Serik aǵanyń oqýlyǵynan oqyǵan. Buǵan qosa elge, tipti álemniń kóp bóligine tanymal bilikti azamattardyń anasysyz. Sekeń bar kezde bir shańyraqta úsh akademık edińizder. Bylaıǵy jurtty osy jaı da qyzyqtyrary anyq...

Álııa apamyzdyń bastapqy jaýaby qysqa da naqty boldy.

– Munyń bári – marqum Seraǵańnyń arqasy, – dedi ol birden. – Shyńda turǵan Sekeń bizge arqan tastasa, ortasynda – men, artta balalar turatyn. Sol bıikke talpyndyq. Otbasynda da, ǵylymda da Seraǵańnyń ýysynan shyqqan jerimiz joq. Ol bir aıaýly jan edi-aý. Aǵalaryńdy oılamaı bir kúnim de, bir túnim de ótpeıdi. Rýhy shat bolsyn!

Biz endi Nur men Álimniń qyzmeti jaıyn suradyq.

– Nur – Reseıde musylman áleminiń fılosofııasyn zertteıtin iri mekteptiń jetekshi ǵalymy. Kóp jyl Máskeýdegi Halyqtar dostyǵy ýnıversıtetinde fılosofııa kafedrasyn basqardy, sonda prorektor da boldy. Qazir rektordyń keńesshisi. Bala-shaǵasy ósken-óngen. Halyqaralyq mekemelerde qyzmet isteıdi. Al Álim degen balamyz Qazaq ýnıversıtetiniń qoldanbaly sosıologııa mamandyǵyn bitirip, uzaq jyl Qazaqstan elshilikterinde, Syrtqy ister mınıstrliginde qyzmet atqardy. Egıpettegi elshilikte birin­shi hatshy boldy. Mınıstrlikte laýazymdy jumys atqardy. Qazir elimizdiń Polshadaǵy elshisi. Ol úı­degi kelin de – dıplomatııa mama­ny. Balalarym kún saıyn eki-úsh ret habarlasady. Jıi ushyp kelip te tura­dy. Myna kútýshilerimniń bári – sol balalarymnyń uıymdastyrǵany. Jaratqan kópsinbesin!..

«Tuıaǵy bútin tulpar joq, qanaty bútin suńqar joq» degen, Serik aǵa men Álııa apaıdyń ortanshy uly Ádil 39 jasynda kólik apatynan qaza boldy. Taǵdyr solaı jazǵan shyǵar... Taǵy bir aýyr qaıǵysy, keshegi pandemııa kezinde Ádildiń ómirin jalǵaǵan qos nemeresiniń biri – Erjannan aıyrylyp qaldy. Shúkir, Sanjar nemeresi úıli-barandy. Ádil shańyraǵynyń otyn sóndirmeı otyrǵan kelini Sholpan – elge tanymal bilim qaıratkeri.

«Bizdiń jaǵdaıymyzdy jasap, Álııa apaılaryń keshirekteý qorǵady, – deýshi edi jaryqtyq Serik aǵa. – Ol kezde Qazaqstanda geografııadan qor­ǵatatyn dıssertasııalyq keńes joq. Tashkenttegi ǵylymı keńes te jabylyp qalǵan. Máskeýde qorǵap, kandıdattyq jumysyn Reseı ǵalymdary joǵary baǵalady. Apalaryń 1979 jyly «Qazaqstan tabıǵatynyń zerttelýi» degen eńbek jarııalap, osy zertteý jumysy negizinde doktorlyq dıssertasııa qorǵaǵanda, sheteldik áriptesteri qatty qýanǵany esimde».

Serik aǵa jarynyń ǵylymı eńbegi, otbasy-áýletti uıystyrýdaǵy berekesi, áıelder isindegi qaıratkerligi týraly osyndaı rııasyz sóz aıtqanda, biz de úı ishimizdiń jaýapkershiligin sezinip qalýshy edik.

Iá, biz osy shańyraqqa kele júrip Álııa Sársenqyzynyń ǵumyrbaıanyna qanyqtyq desek te bolady. Mysaly, KSRO geografııa ǵylymynyń kóshbas­shysy atanǵan MGÝ professory Nıko­laı Gvozdeskıı: «Á.S.Beısenova zertteýin Orta Azııa men Qazaqstan ǵylymı tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan eleýli eńbek dep sanaımyn» degen pikiri qandaı!

– Musylman aǵartýshylyǵy jolynda orta ǵasyrda qazaq dalasyna arabtar kóp keldi, – deıdi Álııa apaı. – Sol kezdegi qazaq eliniń tabıǵaty jóninde arab jıhankezderinen qalǵan málimet az emes. Men Nur arqyly arabtardyń arhı­vindegi Qazaqstanǵa qatysty derek­­terdi izdetkizdim. Alǵashynda ol mundaı málimetterdiń tabyla qoıa­ty­nyna shúbá keltirgen. Keıin sózim­niń durystyǵyna kózim jetti. «Shyn­dyǵynda da, siz aıtqandaı bolyp shyq­­ty» dep, birshama derekkózin taýyp berdi. Mine, bul meniń qolymdy uzart­ty.

H ǵasyrdaǵy arab jıhankezderi ıbn-Hordadbek, ál-Maksıdı, ıbn-Haýkal, ıbn-Rýste, ál-Istahrı, ál-Masýdı, ál-Idrısı eńbekterinen sol kezdegi qazaq eli tabıǵatyna qatysty kóp jaıǵa qanyqtym. Ibn-Haýkal men al-Istahrı jasaǵan –«Álem kartasy», ıbn-Haýkaldyń «Maýrenahr kartasy», Mahmud Qashqarıdyń «Orta Azııa kartasy» bizge talaı jumbaq jaıdyń betin ashty.

Qazaq kóshpeli halyq bolǵan ba? Joq, biz kóshpeli el emespiz. Qazaq kóshi men qonysynyń álemde eshbir halyqqa uqsamaǵan tarıhy bar. Men erte dáýirdegi qazaq jerin arabtar tańbalaǵan kartany taptym. Bizde 40-qa jýyq qala bolǵan. Keıin sonyń barlyǵy jermen-jeksen etildi. Al sol kezdegi jerimiz – túgin tartsa, maıy shyǵatyn qunarly ólke edi. Qazir sodan ne qaldy? Janymdy aýyrtatyn da, meni geografııadan ekologııaǵa ákelgen de – osy jaǵdaı.

– Álginde siz marqum Serik aǵa­myzdy pir tutqanyńyzdy aıt­tyńyz. «Otbasynda da, ǵylymda da Ser­aǵańnyń ýysynan shyqqan jerimiz joq» dedińiz. Osy sóz kóńilimizge erekshe unap otyr...

 Álııa apaı rahattanyp bir kúlip aldy.

– Áıel baıǵus áıteýir bir nársege mólteńdeıdi ǵoı. Al aınalaǵa sarabdal syn turǵysynan qaraý – ǵylym adamyna tán kózqaras, – dedi keıipkerimiz. – Basynda eptep mı bolsa, kúıeýdiń aldyna shyqpaıdy ǵoı aqyldy áıel. Tabıǵattyń jasaǵan isine kim qarsy tura alady? Erkek – erkek, áıel – áıel. Árqaısysy óz ornynda bolý kerek. Odan aýytqýǵa bolmaıdy. Osyny moıyndaǵan áıel erkektiń ózinen joǵary turatynyn túsinýi kerek. «Áıel­diń kúshi – álsizdiginde» dep beker aıtpaıdy. Jırenshe men Qarashash týraly ańyz esińde ǵoı. Talaı ret tyǵyryqqa tirelgen shaqta Jırensheniń ózi Qarashashtyń aqylymen jol tappaýshy ma edi? Sonda Qarashash: «Bul osy isti meniń aqylymmen istep edi» dep eshkimge aıtpaıdy ǵoı. Aqyldy áıel esh ýaqytta ózin kúıeýinen bıik qoımaıdy. Keshegi keńes zamanynda bizdi biraz shalqaqtatyp ustady. Qazaq áıeliniń odan tapqan opasy joq. Áıeldiń piri – eri. Kúıeýin bıikke kóterý arqyly áıel balalaryn da bıikke shyǵarady. Otbasyndaǵy áke bedeli eń aldymen áıelge baılanysty. Al ákeden bedel ketken jerde balańa ıe bolamyn dep oılama. Bizdiń qyz-kelinshekterimiz osyny umytpasyn. «Bir shańyraqta eki akademıktiń basy qalaı qosyldy?» deısińder ǵoı, baıaǵy. Aınalaıyn, meniń ataq-dáre­jem, qyzmet isteıtin ornym – QazPI, al úıge kelgen soń – men Ser­aǵańnyń jaǵdaıymen eseptestim... Mar­qum aǵalaryń árdaıym áıel zatyn kóterip, demep otyratyn. Osy jaǵdaı bizdiń berekemizdi arttyrdy. Meniń ǵylymyma, qaıratkerligime, ana retindegi mártebeme qýat berdi.

Akademık Álııa apaıdy tolǵandy­ratyn ne nárse? Osy jaıynan syr tartqanmyn.

– Qazaq eki máselede ymyraǵa kelmegen, – deıdi apaıymyz. – Biri – jer daýynda, ekinshisi – jesir daýynda. Sonyń arqasynda – ata-babamyzdan bizge ulan-baıtaq jer qalǵan, sonyń arqa­synda – qazaqta jetim bolmaǵan, eldiń tutastyǵy saqtalǵan. Al nege 90-jyl­dary jetimderdi jat elge bergenimiz azdaı, qazir qoǵamnyń ba­la­ǵa degen kózqarasy tómendep ketti. Baladan asqan baılyq joq emes pe? Jaqynda «Ulan» gazeti men «Bal­dyrǵan», «Aqjelken» jýrnaldaryn elimizdiń kóptegen mektebi, olar­dyń kitaphanasy jazdyryp almaıtynyn estip, qatty shoshydym. Al kerek bolsa? Olar – erteńimiz, baq-bere­ke­miz deımiz, bala jasynan tilge, jazýǵa, shyǵarmashylyqqa úırenýin kim qa­daǵalaıdy? Qazir mektepte dıktant alynbaıdy, shyǵarma jazylmaıdy. Munan keıin saýatty urpaqty qaıdan tabamyz?

Ekinshi oılandyratyny – jer jáne el jaıy. Jer-Ana dep beker aıtpaıdy. Ananyń tamyry ýlanǵanda, onyń emshegin emgen balasy saý qala ma? Aınala kir-qoqysqa toly. Ýaqytsha ustanym, bir mezettik jaýapkershilik jegi­deı jep barady. Búginde aýyldyń ıesi, el aǵalary degen uǵymdar kóp aıtylmaıdy. Egde aǵa-apalaryńdy osy da oılantady.

Úshinshi oılandyratyny – bilim jáne maman jaıy. Keńes ókimetiniń jaqsysyn jaqsy deýimiz kerek. Sol zamanda biz álemdegi eń bilimdi elderdiń biri bolýshy edik. Sol bilimdiligimizden ajyraýǵa bolmaıdy. Biz keshiktirmeı bilimdegi qıyndyqtardy túzeýimiz kerek. Bilim baǵdarlamasy álemnen forma alǵanymen, mazmuny otandyq, ulttyq bolýy shart. Qazir muǵalimniń eńbekaqysy túzeldi. Endi bilim mazmu­nyn, sapasyn adamı jáne kásibı negiz­de kóterýimiz qajet. Bul jerde test, sertıfıkat, t.b. talaptar bárin túzeıdi dep áste oılamaımyz.

Jalpy, qoǵamdaǵy asa názik, kúrdeli máseleni qarastyrý men sheshýde áıel – úlken kúsh. Erkektiń basyna baq bop qonatyn da – áıel, sor bop jolyǵatyn da – áıel. Memlekettiń memleket bolýy da, qoǵamnyń sapaly bolýy da – eń aldymen áıeldiń parasat deńgeıine baılanysty. О́ıtkeni áıel – urpaq tárbıeshisi. Keshe, ekonomıkamyz quldyraǵan kezde, bala tárbıeleıtin kelinshek bazar jaǵalap ketti. Endi 30 jyldan keıin taǵy osyndaı kúıge tússek, kóp nárseden typ-tıpa aıyrylamyz. «Áıel – úıdiń berekesi» degen túsinik joıylady. Taǵy bir ashy shyndyq: Qazaqstan, ókinishke qaraı, ajyrasýdyń aldynda tur. Tolyq emes otbasy – bir áýlettiń emes, eldiń tragedııasy. Osy prob­lemany el bolyp, gazet-jýrnalda, saıttarda aqyldasyp, oraıly sheshý – memlekettiń de, qoǵamnyń da paryzy.

Qyz-kelinshekterdi teris jolǵa, dástúrsizdikke uryndyratyn neshe túrli sarjaǵal BAQ, saıt-portaldar kóbeıdi. Budan qorǵana bilýimiz kerek. Bálkim, olar syrttan ádeıi de uıymdastyrylyp jatqan shyǵar. Tarıhta eldikten aıyrylǵan memleketter az emes. Onyń betin ári qylsyn.

Táýelsizdiktiń 30 jyldyq tarıhy – kúreske, álemge ózimizdi dáleldeýge toly tarıh boldy. Bárine qara boıaý jaǵý – óser hám ósken eldiń salty emes. Ras, biz qatelikten sabaq alýy­myz kerek. Qur maqtan, ótirik esep jarǵa jyǵady. Qazirgi Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev – ónegeli ortadan shyqqan, álemdik órkenıet úrdisi men kúrdeli saıasatty bes saýsaǵyndaı biletin tulǵa. Sondyqtan aǵa tolqyn keshegi prezıdent saılaýynda ony qoldadyq, ádiletti Qazaqstan bastamasyna sendik. Ádildik – kez kelgen eldiń temirqazyǵy.

Memleket basshymyz qazir eńbek pen ádilettilikti teń jáne mańyzyn dóp aıtady. Búgingi ýaqyttyń úlgisi – óz tarıhymyzdaǵy eńbek adamdary bolýǵa tıis. Ǵylym-bilimge kel­sek, aqyl-oı eńbeginiń adamdary. О́ne­rimen de deńgeıimizdi kóter­gen tul­ǵalar az emes. Qazirgi aqpa­rat qu­ral­dary osyǵan basymdyq ber­se deımin. Toqsannyń tórine shyq­­sam da jazýdan, kitap oqýdan, ǵylym­daǵy shákirtterime keńes berý­den qal­ǵan joqpyn. Osyǵan táýba deı­min. Elimizde qanshama talantty jas­tar bar. Bolashaq – ádiletti, bilim­di, básekege qabiletti jastardyń qolynda.

Bizdiń Seraǵań ómir boıy eń­bek pen ádilettilikti «adam sapasy» dep aıtyp ketti. Bul sapa – ǵy­lym­nyń da, ádebıettiń de qorǵany. Keıde jazǵandaryn, ásirese sońǵy 8 tom­dyǵyn qolyma alyp, aıtqan danaly­ǵyna qaıran qalamyn. О́tken kúnnen qalatyn belgi osylar eken ǵoı.

Maqsat DÚIISMAǴANBETOV,

Aqparat salasynyń ardageri, Mádenıet qaıratkeri